Bernard
Asselbergs Bijdrage aan het
Vriendenboek voor Jan Elemans, dichter - bij gelegenheid
van zijn 90ste verjaardag, zonder plaats., zonder
uitgever, 2014.
|
Elemans' Nijmegen
Nijmegen. Stad onder de Keizerskroon. Voorwoord van Anton
van Duinkerken. Tekst door
Jan Elemans. Een verzameling foto's van Wim K. Steffen.
Kleurenfoto's van M. Woldringh, Typografische verzorging
door Helmut Salden. N.V. Uitgeverij' W. van Hoeve,
's-Gravenhage, Bandung 1957 [=1956], 136 pp. Voor de uitgave
werd een prospectus
verspreid.
Van jongs af ben ik vertrouwd met het fotoboek over Nijmegen
van Jan Elemans. In de
grote boekenkast, nog een Amsterdams erfstuk van de dichter
Eduard Brom (1862-1935) die in onze voorkamer stond
in de Regentessestraat te Nijmegen, lag dit boek bij de
folianten voor het grijpen. Van die collectie uiteenlopende
kijkboeken, waaronder
geïllustreerde
boeken met werk van Rodin en Da Vinci, maar ook fotoboeken
van Martien
Coppens, ging een sterke aantrekkingskracht uit. Omdat ik
onlangs het plan opvatte Jan Elemans te bezoeken in Huissen,
zijn huidige woonplaats, nam ik het boek opnieuw in handen
en nu viel me op hoe boeiend de uitgave was gebleven.
Op maandag 3 februari 2014 vertelde Jan Elemans mij hoe dit
boek tot stand was gekomen. Het contact werd in 1955 gelegd
door de onvolprezen culturele ambassadeur
Frans Dickmann, die als
gemeentevoorlichter de coördinatie
voerde. Elemans herinnerde
zich meteen de eindeloze en soms barre speurtochten door
stad en omgeving met fotograaf Wim Steffens, die hiervoor
steeds uit De Steeg (Gld.) moest overkomen. Steffens had een
goed oog voor compositie en hield bovendien van het sterke
fotografische contrast dat sneeuw teweeg kan brengen. En
inderdaad, opvallend veel foto's in het boek zijn in
wintersfeer afgebeeld. Elemans kwam terug op het vruchtbare
contact tussen hem en mijn vader, Anton van Duinkerken, die
de inleiding voor het boek
schreef. Hierin stemde
Van Duinkerken zijn essay over het Nijmeegse volkskarakter
af op Elemans hoofdtekst, die uitging van een vijftal
locaties: de Valkhofhoogte, de Sint
Steven, de Belvédère,
het Stadhuis en de Waalbrug. We spraken over de opmerkelijke
kwaliteit van het boek dat weliswaar destijds een
momentopname weergaf, maar ruim een halve eeuw later als een
'klassieker' beschouwd kan worden.
Opdrachtgever was de
Gemeente Nijmegen die al verschillende jaren originele
relatiegeschenken had verwezenlijkt en nu de gelegenheid
aangreep om binnen de serie
'Fotoboeken over
Nederland' van de Haagse uitgeverij W. van Hoeve een
Nijmeegse uitgave te bezorgen 1).
In deze reeks werd in duo-vorm samengewerkt tussen een
bekendere schrijver en een beroepsfotograaf. Zo verschenen
onder andere: Nederland door Mr E. Elias met Ed. van Wijk
als fotograaf; Bertus Aafjes over Den Haag en Simon
Carmiggelt over Amsterdam
met dezelfde fotograaf. Nog een aantal delen verschenen in
deze serie. Jan Elemans
als Nijmeegse neerlandicus en geboren verteller werd gekozen
als tekstschrijver voor dit fotoboek en Anton van
Duinkerken, die vanaf 1952 in Nijmegen
woonde, werd gevraagd
als ervaren inleider. Fotograaf Wim Steffen (1907-1998)
maakte in zijn zwart-wit fotografie graag gebruik van
diagonale zichtlijnen en verticale doorzichten. Sommige
zichtpunten nam hij vanuit een hoge horizon. Hij was bij
uitstek een fotograaf die het stadsbeeld met smaak in beeld
kon brengen, wellicht omdat hij geen Nijmegenaar was. Zijn
foto's zijn stuk voor stuk kunstwerkjes, die in
koperdiepdruk uitstekend gereproduceerd zijn. Dat geldt
trouwens ook voor fotograaf M. Woldringh (1915-1968), die de
toen nog vrij zeldzame kleurenfotografie goed beheerste.
Zijn ijle winters gezicht op Nijmegen met zijn
karakteristieke stadssilhouet genomen vanaf de Waalbrug
waarmee het boek opent, is daar een buitengewoon staaltje
van. De harmonische uitvoering van het boek is van de
grafisch vormgever Helmut Salden (1910-1996). Hij tekende de
fraaie letters 'Nijmegen' voor het stofomslag en de gouden
belettering voor de band. Ze blinken uit door vorm en
spatiëring. De vlakverdeling van het binnenwerk met de
schikking van de vaak aflopende foto's op tegenover elkaar
liggende pagina's werkt inhoudelijk aanvullend en resulteert
in een evenwichtig rustig geheel. De plaatsing van de
onderschriften en paginering dragen hieraan bij. Hoe alert
Salden was bij de boekverzorging blijkt uit zijn
anekdotische opmerking bij de drukproeven van Van
Duinkerkens tekst, waar in het begin twee onder elkaar
staande afbrekingen
Nij- voorkwamen en hij daarom adviseerde er een woordje aan
toe te voegen om dit lelijke duiveltje uit de
bladspiegel te verjagen 2).
Over het geheel genomen is Elemans er in het boek op speelse
wijze in geslaagd het
verleden en het moderne leven samen te brengen en dat is in
de fotoreportage suggestief terug te vinden.
De verschijningsdatum van het boek was gepland op vrijdag 30
november 1956 en de
presentatie vond plaats in de Trèveszaal
van het Nijmeegse Raadhuis 3). Daarbij werd
het eerste exemplaar door de uitgever Wim van Hoeve aan
burgemeester Charles Hustinx
aangeboden. Die op zijn beurt de uitgever dankte en
tegelijkertijd de tentoonstelling van
Wim Steffens in de
Schepenzaal voor geopend verklaarde. Door Jan Brinkhoff, die
Nijmegen destijds karakteriseerde als 'de stad van
lopers en slopers', werd het boek vol lof besproken 4).
De Waalbrug. Foto
van Wim K. Steffen uit het besproken boek.
Aantekeningen
1
De Nederlandse oplage bestond uit 6000 gebonden exemplaren,
waarvan naast de handelseditie een gedeelte als
relatiegeschenk voorzien was van de extra gedrukte
opdracht:. 'De Keizerstad schonk U dit boek om met woord en
beeld de herinnering te voeden, die de vriendschap
onderhoudt'. Van de buitenlandse edities, die f29,50
kostten, was ook een gedeelte voorzien van de opdracht.
2 Katja Vranken e.a. Helmut Salden. Letterontwerper en
boekverzorger. Uitgeverij 010, Rotterdam
2003. Nijmegen: beschreven in de oeuvrecatalogus onder nr.
408, p. 165. Prospectus en buitenlandse edities worden
hierbij niet vermeld.
3 'Nijmegen. Stad onder de keizerskroon'. Ongesigneerd
verslag in de rubriek: Nieuws uit stad en omgeving. De
Gelderlander, 01-12-1956, Nijmeegse editie, p. 2, met drie
uit het boek overgenomen foto's. Onderaan deze krantenpagina
maakte boekhandel Berkhout bovenstaande reclame voor de
uitgave.
4 Nijmegen. Stad onder de Keizerskroon. [Door] Br. [=
J.M.G.M. Brinkhoff]. Numaga. Tijdschrift gewijd aan heden en
verleden van Nijmegen en omgeving, 4(1957), nr. 1, februari
1957, rubriek: Boekbespreking, p. 30-32. |