Eeuwige zondebokken
over besmettelijke ziektes en
stigmatisering
Als een besmettelijke ziekte
dichterbij komt verandert er iets. We kijken besmette mensen
erop aan als zondebokken en ook niet-besmette mensen met
dezelfde kenmerken voelen de gevolgen. Stigmatisering heet
dat. Het is iets van alle tijden. De lepralijder uit ons
collectieve geheugen kan erover meepraten. We kennen het nog
steeds als scheldwoord.
Een
lepralijder met klepper, eind 15e eeuw (Uit: manuscript van
Barthélémy l'Anglais)
Naast angst voor besmetting is er
ook altijd weerstand geweest tegen beperkende maatregelen.
In 2020 waren we vooral bang voor dragers van het
coronavirus. Onze regering kwam met een 'intelligente
lockdown'.
Onhygiënisch
Weten we het nog? Omdat de ziekte
in China is ontstaan voelden veel mensen in Europa zich
aanvankelijk gelegitimeerd om net wat vaker grappen te maken
over Chinezen óf onverhuld datgene te zeggen wat ze
onderbewust misschien altijd al dachten: Aziaten 'krioelen'
maar wat door elkaar, ze zijn 'onhygiënisch' en straks
zitten wij met de gebakken peren... Chinezen als gevaarlijke
mensen dus.
In veel westerse landen doken door
de corona-epidemie anti-aziatische
stigma's op. De media deden daar
verslag van, ook in Nederland. En terecht. Maar we mogen 'de
Chinezen' niet aankijken op de verspreiding van een virus
dat is overgesprongen van dier op mens. Laat staan de
Europese Chinezen. Het is eerder de Chinese overheid die
door haar aanvankelijke ontkenning en daarna gebrekkig
crisismanagement verantwoordelijkheid draagt voor de
epidemie. Excuses waren op haar plaats geweest.
Afstand houden bij apotheek
Wilhelminapark Tilburg aan het begin van de eerste lockdown,
27 maart 2020
(Foto van auteur)
Kruikenvirus
Om stigmatisering te voorkomen
dienen we te letten op ons woordgebruik. Na de Chinezen
waren het de Italianen die al te 'lichtzinnig' waren en
'onbetrouwbaar', om niet te zeggen 'overspel' pleegden. Maar
toen het virus in Nederland arriveerde durfden we niet meer
zo te denken. Eén dag was heel Nederland bang van Tilburgers
en carnavalsvierders, daarna was het snel gedaan met al die
verwijzingen naar herkomst. We spraken wel van Wuhan-virus,
maar níet meer van
Lombarden-virus,
laat staan van de Tilburgse ziekte (kruikenvirus). We gingen
'corona' zeggen en Covid-19, immers, een besmettelijke
ziekte houdt helemaal geen rekening met de afkomst van mens
of dier, alleen maar met diens weerstand.
Pandemie?
Sommige besmettelijke ziektes
kunnen wereldwijde pandemieën worden, zoals de middeleeuwse
pest en de pokken. De pokken stak in 1951 in Tilburg opnieuw
de kop op. Ook herinneren we ons nog de zogenaamde 'Spaanse'
(1918) en 'Mexicaanse' (2009) griep. Lepra (melaatsheid)
wordt in het rijtje van pandemieën nooit genoemd. Dat is
niet zo gek, want het is weinig besmettelijk en er is dus
nooit een epidemie van geweest, laat staan een pandemie.
Maar -veel analisten hebben er in
2020 op gewezen- stigmatisering is zelf óók een soort
epidemie, want het springt over tussen de hoofden van
mensen. Terecht of niet terecht: het gevolg is afstand
houden en extreme maatregelen van isolatie. Lepra is daar
een goed voorbeeld van. Er was afschuw vanwege de uiterlijke
kenmerken van deze ziekte. Melaatsen moesten in de
middeleeuwen met een ratel van zich laten horen en in onze
'Gouden Eeuw' moesten leprozen een witte doek om hun hoofd
binden om zich kenbaar te maken.
Twee leprozen verbeeld. Links: Saartje Doolhof, door pater
Borret, Suriname, 1878 (Tek. collectie KITLV). Rechts: de
melaatse van het Wilhelminapark, door beeldhouwer Maas, 1926
(Foto 1946 -uitsnede, collectie RCE)
Nengrisiki
In Midden-Brabant kennen we lepra
vooral uit de verhalen over pater Donders. Hij werkte in de
19e eeuw op de staatsleprozerie Batavia, een
voormalige cacaoplantage. De verhalen zijn echter sterk
gekleurd door de afzender -de medepaters- en hebben weinig
van doen met de dagelijkse realiteit van de Surinaamse
leprozen in die tijd. In de voormalige kolonie werd lepra
wel de 'negerziekte' genoemd (Nengrisiki)
en ook de 'Jodenziekte' (Dyusiki).
Dit terwijl lepra toch echt geen erfelijke ziekte is en
melaatsheid in de Europese cultuur van oudsher al een bekend
fenomeen was. Steeds weer leggen mensen de oorzaak van een
ziekte bij bepaalde groepen in de samenleving. Zij krijgen
de schuld vanwege hun 'natuur' of vanwege hun slechte
gedrag. Die stigmatisering komt bovenop de kwaal.
Opsluiten maar
In 2019 verscheen het boek 'De
tenen van de leguaan, verhalen uit de wereld van Surinaamse
leprapatiënten' van Henk Menke, dermatoloog en medisch
historicus. Hij vertelt hoe de ziekte in Suriname terecht
kwam en verstrengeld raakte met die andere kwaal, de
slavernij, resulterend in opeenvolgende verbanningsoorden
met steeds strengere regimes. Als een slaafgemaakte op een
plantage lepra kreeg moest hij of zij krachtens de wet
worden afgevoerd. Natuurlijk was er ook verzet tegen de
opgelegde opsluiting in leprozeriën, in de vorm van
onderduiken en weglopen (marronage).
De huid- en zenuwziekte lepra
bleef echter nog lange tijd geassocieerd worden met
onzedelijkheid en een straf van god of van geesten. Pas na
de Tweede Wereldoorlog, toen de eerste werkzame medicijnen
voorhanden kwamen, doofde deze manier van denken langzaam
uit. Nog altijd kent Suriname oudere ex-leprapatiënten. Hun
fysieke aandoeningen verergeren niet meer, maar de opgelopen
sociaal-emotionele schade is ongeneeslijk. Het stigma
verinnerlijkt.
Plattegrond van Batavia
(1823-1897). Deze leprozerie kende nog geen scheiding tussen
personeel en verpleegden.
In de rantsoenering werd wel
onderscheid gemaakt tussen leprozen van Afrikaanse en
Aziatische afkomst.
(Afb: Erfgoedcentrum Nederlands
Kloosterleven)
Kennis van nu
Met een team van specialisten
heeft Henk Menke onderzoek gedaan naar de oorsprong en
overdracht van de leprabacterie in Suriname. Ook Jaap van
Dissel van het RIVM was hierbij betrokken. Het blijkt dat de
Surinaamse lepra waarschijnlijk uit meerdere werelddelen
afkomstig is geweest. Een andere conclusie is dat ook
gordeldieren en eekhoorns dragers kunnen zijn van lepra. De
ziekte is zelfs overdraagbaar via de grond, de aarde, waarop
deze dieren vertoeven. Net zoals bij de gekkenkoeienziekte
en de vogelgriep is het dus niet de vraag of, maar hoe en
wanneer lepra terugkomt richting de mens. De ziekte is
eigenlijk nooit weg geweest, ondanks de werkende medicijnen.
Maar een pandemie, zoals Covid-19, dat zal lepra nooit
worden, die vergelijking gaat mank.
LINK:
Zie desgewenst ook
https://www.npostart.nl/de-kennis-van-nu-special-expeditie-lepra/12-08-2020/VPWON_1322052
|