© 2021 C. Weltevrede & Stichting Cultureel Brabant (CuBra)
|
Vier Kruisdragingen Jeroen Bosch een vergelijking door C. Weltevrede
ca. 1498, olieverf / paneel, 150 x 103 cm Escorial
ca. 1500, olieverf / paneel, 57.2 x 32 cm Kunsthistorisches Museum
ca.1502 olieverf / paneel, gesloten luiken, inclusief lijst samen met Gevangenneming Christus 131.5 x 119, De Verzoeking van de Heilige Antonius Nationaal Museum de Arte Antiga
ca. 1510 of daarna, olieverf / paneel 76.7 x 83.5 cm Museum voor Schone Kunsten
Kruisdraging / Madrid
De grote Kruisdraging Chronologisch is het twijfelachtig met welke kruisdraging we moeten beginnen. De periode waarin de Kruisdraging / Madrid en de Kruisdraging / Wenen geschilderd zijn, valt ongeveer samen en we zien dan ook dat in een chronologische plaatsing (bijvoorbeeld R.H. Marijnissen vergeleken met Stefan Fischer) de twee verwisseld worden. Ik begin arbitrair met de grote Kruisdraging, omdat die op basis van haar tamelijk ongecompliceerde werkwijze mogelijk de vroegste kan zijn. 150 x 103 cm is voor Jeroen Bosch een aanzienlijke afmeting waar het een zelfstandig schilderij betreft. Of het een zelfstandig schijderij is, wordt betwijfeld, het kan een linker zijluik van een drieluik zijn geweest met in het midden de kruisiging en rechts de kruisafneming.
Figuren en figuranten In de Kruisdraging / Madrid zien we dat de compositie een getrapte opbouw heeft. Dat geldt trouwens voor de eerste drie hier besproken kruisdragingen van Jeroen Bosch. Onder een getrapte opbouw wordt verstaan dat de plaats van de personen (en / of zaken) naarmate ze verder van ons verwijderd zijn in de afbeelding een niveau (trap) hoger staan. Je kunt de personen en zaken zodoende indelen naar de niveaus waarop ze zich bevinden. Jezus bevindt zich in De Kruisdraging / Madrid op niveau 1. Hoger, op het tweede niveau, bevinden zich drie personen: Simon van Cyrene; een oudste in blauw met lange grijze baard, die Simon aanwijzingen schijnt te geven. En helemaal rechts vooraan een voornaam geklede figuur met veer op zijn muts, ook in blauw, die Jezus en zijn kruis aan een touw voorttrekt. Ik noem hem en soortgelijke figureren in de andere kruisdragingen in het vervolg de voorman. Hij leidt Jezus naar Golgotha en de voorhoede van een menigte mensen volgt hem. Van zijn gezicht valt niet veel af te lezen, hij doet zijn plicht, kijkt in het voorbijgaan de toeschouwer aan en het heeft er de schijn van dat hij het drama waarin hij een belangrijke rol speelt de gewoonste zaak van de wereld vindt. Daar vlak achter gaat een aantal figuren, o.a. een gebaarde kaalhoofdige man in roze-rode mantel. Deze bevindt zich op het tweede niveau. Hij heeft de ogen neergeslagen en houdt in zijn handen een touw vast. Het touw verbindt hem met de voorman en met Jezus. Daarachter, linksboven, gaan nog wat figuranten, het zijn de voorsten van een groep volgers. Ze dragen stokken, een wimpel en een soort klaroen. Ze bevinden zich op niveau 3. Niveau 3 is het minst duidelijk: de hoofden verdwijnen achter elkaar, behalve die ene figuur met enigszins geopende mond die iets schijnt te zeggen. Twee van hen kijken in de verte, de blik op Golgotha gericht. Een van de twee zal de regie hebben. Ik noem hem in het vervolg de regisseur.
Perspectief Ten aanzien van het landelijk perspectief kunnen we ook een driedeling maken. Op het eerste plan de hele groep met Jezus als centrale figuur. Op het tweede plan, verderop, twee mensen die elkaar in de armen vallen. Het zijn Johannes (apostel) en Maria, de moeder van Jezus. In een veld met bomen (naar analogie van de Hof der Olijfbomen?) vindt Maria troost bij Johannes, het is een klein emotioneel tafereel dat zich daar afspeelt. Op het derde plan verrijst de stad Jeruzalem. Een soortgelijke uitbeelding zien we ook elders in het werk van Jeroen Bosch (o.a. in De Aanbidding van de Koningen / Madrid en De Calvarie / Brussel). We zien dat Bosch het silhouet van 's-Hertogenbosch gebruikt heeft als inspiratie voor Jeruzalem. 1)
Jezus In totaal zien we 14 personen, waarvan de voorste vijf in close-up. 2) Jezus is het meest dichtbij gesitueerd; hij is de hoofdpersoon. Ten voeten uit, gehuld in een paarsbruine pij en op zijn hoofd de doornenkroon. Hij kijkt gelaten maar toch iets verwijtend de toeschouwer aan. Zijn gezicht is rossig met donker hoofdhaar. De modellering van de pij is verrassend fraai opgezet en laat de dynamiek zien van zijn lichaam. Jezus loopt niet, hij lijkt eerder moeizaam te strompelen. Hij is laag gesitueerd en dreigt onder het kruis te bezwijken. Om dit te voorkomen is de hulp van een toevallige passant ingeroepen, Simon van Cyrene. 3) Jezus loopt op blote voeten waaraan spijkerblokken bevestigd zijn, z.g. kaarden, die in de middeleeuwen gebruikt werden om wol te ruwen. Het is een van de vele anachronismen die Bosch in zijn werk opneemt. Het moet zichtbaar een pijnlijke kruisgang voor Jezus zijn, maar van lichamelijke pijn merken we niets in zijn mimiek. Alleen zijn lichaamstaal geeft de zwaarte aan van zijn gang. Onder zijn borst zien we nog net een horizontaal stukje van het touw. Als we dat volgen, merken we dat het vanaf de voet van de voorman recht omhoog gaat, via zijn hand onder het kruis door naar de handen van roze-rode figuur die aanstalten maakt het touw over Jezus en het kruis heen te slingeren, opdat het vastgeknoopt kan worden. Of is de kruisgang bijna voltooid en maakt hij het juist los? Dat is niet helemaal duidelijk. Bosch heeft over de situatie goed nagedacht voor hij met de uitbeelding begon, zelfs de knopen aan weerszijden van het touw heeft hij nauwkeurig uitgebeeld. Het touw heeft een belangrijke functie in het verhaal. Eenmaal op de hoogte van Golgotha aangekomen, wordt Jezus aan het kruis genageld en het touw dient om Jezus met kruis en al omhoog te trekken. Het touw is dus niet zo maar een attribuut. De mimiek van Jezus verraadt een merkwaardige rust en overgave, we zagen het al, maar ook teleurstelling, verwijt. Dat verwijt is tot de kijker en tot de kruisgangers gericht. Zijn handen bevinden zich om de dwarsbalk van het kruis. Anatomisch een wat moeilijke houding. Het kruis is een zogenaamd T-kruis. 4) Jezus draagt het zwaartse deel op zijn rug en Simon van Cyrene tilt het op aan de onderkant. De in het blauw gestoken grijsaard draagt Simon op mee te helpen zo te zien. Simon lijkt van zin de opdracht stipt uit te voeren. De grijsaard en Simon zijn de enigen van de groep die verbaal met elkaar contact hebben. De ogen van Jezus en die van de voorman zijn op de toeschouwer gericht, die daardoor ineens van toeschouwer deelgenoot wordt aan het drama. Naar het schijnt heeft Jeroen Bosch zich verdiept in de geloofsleer van Geert Groote en Thomas a Kempis en is daardoor aanhanger geworden van het christocentrisme dat o.a. een persoonlijke relatie van mens tot Christus predikt. 5) In de hele scene zit, behalve de zware en dominant gesitueerde gang van Jezus, opvallend weinig dynamiek, alles lijkt zich in rust af te spelen, alsof een kruisgang de gewoonste zaak van de wereld is. De grootte en de tegenstelling dynamisch – statisch zijn belangrijke kenmerken die de uitstraling bepalen.
Meditatief Al met al heeft de uitbeelding van de Kruisdraging / Madrid weinig symboliek, wat voor het werk van Bosch bijzonder is. Het is niet de typische Bosch-uitbeelding waarin bijvoorbeeeld het satanische een rol speelt met grotesk vormgegeven mensen, planten, dieren; gebouwen en metaforen voor de duivel. Er is niet veel diepgang, behalve de scene van Maria en Johannes. Het schilderij doet slechts verslag van het gebeuren: de kruisdraging van ene Jezus van Nazaret. Venijn, hartstocht, verzet, leugen en bedrog, bruut geweld… wat we bijvoorbeeld in de kruisdraging / Gent zo volop tegenkomen zijn niet aan de orde en dat maakt de uitstraling van Kruisdraging / Madrid tamelijk expressieloos. Ook de close-up positie van de voorste personen getuigt van rust. De personen bevinden zich wel dichtbij, maar emotioneren niet.
Emotie Emotionele expressie speelt zich dus wel verderop af, op het tweede plan. We vinden daar zoals reeds gezegd Maria, de moeder van Jezus, en Johannes de apostel. Maria zoekt troost bij Johannes. En zij vinden elkaar in hun verdriet om wat er op afstand gaande is. De ruimte, de kale open plek in het veld, omzoomd door bomen, versterkt op merkwaardige wijze die expressie en verleent deze intieme scene een ontroerende diepte van verdriet en verlatenheid. Alleen zíj doorzien en doorvoelen het drama. Zij bevinden zich op een T-kruising, en dat zou als symboliek bedoeld kunnen zijn. De functie van De Kruisdraging / Madrid is weinig verhalend, er gebeurt niet veel. We zeiden het al. Het is -afgezien van de voortstrompelende Jezus- een statisch werk met veel eenvoud. Door de aanzienlijke afmeting en het eenvoudige kleurengamma van roze-rood, groen, blauw aangevuld met het paarsbruin van de mantel van Jezus, is de Kruisdraging / Madrid vooral een schilderij met meditatieve zeggingskracht. Behalve in de mimiek van Jezus merken we alleen bij Simon van Cyrene en een persoon op de achtergrond iets van een reactie, het is alsof hij iets wil beamen. Het is de persoon in het groen, links boven, met een teken op de rand van zijn hoed en de enigszins geopende mond.
Zuidnederlands Over de stad in de verte schreven we al iets. De stad ’s-Hertogenbosch stond model. Maar dat rurale perpectief is door Bosch realistisch en modern voor zijn tijd weergegeven. Aan dat perspectief valt te zien dat dit werk toch tot zijn latere werk behoort. Het perspectief geldt bij Bosch als een kenmerk waarmee we de tijd van ontstaan ongeveer kunnen vaststellen. Er blijkt ook uit dat Bosch een voorliefde had om architectuur te schilderen. In ander werk (bijvoorbeeld De Aanbidding der Koningen) krijgt de architectuur zelfs een domonante plaats. Die architectuur verraadt vaak kenmerken van de Zuidnederlandse architectuur van kerken, huizen en boerderijen uit de 15de eeuw.
Madrid Wenen
Deel van een drieluik? De Kruisdraging / Wenen is ook mogelijk een linker gedeelte van een drieluik waarop van links naar rechts de kruisdraging, de kruisiging en de kruisafneming te zien waren. Zeker weten we het niet, want alleen het linkerluik is ons overgeleverd. Het precieze jaartal van ontstaan is ook ongewis, dendrochronologisch onderzoek heeft om technische redenen nooit plaats gevonden.
Een navolger 6) van Bosch heeft geprobeerd de scene horizontaal te arrangeren. Het is compositorisch een vrije bewerking geworden, die laat zien dat het oorspronkelijke paneel verzaagd moet zijn geweest aan de rechter bovenkant waar zich de dwarsbalk van het boomkruis bevond. In de bewerking heeft het landschap een lagere horizon en is de heuvel Golgotha duidelijker in het beeld gekomen.
Meditatief / narratief Afgezien van het duidelijke verschil in afmeting, het eerste opvallende verschil tussen de kruisdragingen Madrid en Wenen, zijn er veel andere verschillen tussen beide kruisdragingen te formuleren. Noemden we Madrid meditatief, Wenen is vooral narratief omdat er meer gebeurt. Er heerst aan andere sfeer in de Kruisdraging / Wenen. Het verhalende aspect is niet alleen sterker aanwezig, wat er verteld wordt is ook dramatischer vormgegeven o.a. door het aantal personen dat in het verhaal een handelende functie heeft. In Madrid zijn er in totaal 14, in Wenen zijn er 33 personen. Ook zijn er personen en zaken die in Madrid wel aanwezig zijn, maar niet in Wenen, zoals Maria en Johannes de apostel en de man die Simon van Cyrene aanwijzingen geeft. Maar andersom is dat uiteraard in sterkere mate het geval. Ook zijn er aanmerkelijke detailverschillen. Jezus kijkt in de Kruisdraging / Madrid de toeschouwer aan; in de Kruisdraging / Wenen is dat niet zo. Er is in Wenen wel een andere persoon die de toeschouwer aankijkt, hij lijkt een passant te zijn en staat achter de man in het harnas, links onder. Er is wel verondersteld dat dit Bosch is.
Compositie De compositie van de Kruisdraging / Wenen is ook getrapt, maar er is een grotere tree- omhoog geconstrueerd, als een soort overloop, waardoor er twee groepen ontstaan waarin de personen onderling getrapt opgesteld staan. De groep vooraan in Wenen, op niveau 1, telt 9 personen en de groep op het tweede plan, niveau 2, telt 24 personen. Van de drie kruisdragingen kent Wenen de meeste personen. De koppen in Wenen zijn individueel neergezet, met veel aandacht voor hoofddeksel 7), mimiek en houding (en face, en profile en in tussenvormen). Het decor is in Wenen landschappelijk; er is geen stad op de horizon, maar met de waterpartij in de verte doet het wel Hollands aan; een anachronisme dus, een stijlfiguur die we zoals gezegd bij Bosch vaak tegenkomen. Er is ook een heuvellijn als figuratie van Golgotha. De anachronismen hebben bij Bosch de functie het gebeuren binnen bekend terrein voor de kijker te plaatsen waardoor er een zeker choque-effect ontstaat.
Attributen Ten aanzien van de attributen zijn er ook verschillen. Was er in Madrid een kruis, een vaandel, een trompet, stokken, een touw, spijkerblokken… in Wenen vinden touwen, drie kruisen, stokken, lansen, ladders, een bot, spijkerblokken, het mes van Simon van Cyrene … en zelfs een bijbel of gebedenboek op de schoot van de Dominicaan. 8) Bij dit alles zijn er ook kleur- en kledingverschillen, o.a. bij Jezus, Simon van Cyrene en de voorman van de groep.
Het belangrijkste over-all verschil is wel de uitstraling. Madrid is meditatief in zijn eenvoud: één bepalende dynamiek naar rechts, de zware gang van Jezus met het kruis. Weinig personen, weinig acties. Wenen daarentegen toont een veelheid aan kleine en grote acties waarvan de kruisgang van Jezus er slechts een is. En tenslotte, wat de uitstraling betreft: de close-up uitbeelding in Madrid is diverser in vergelijking met die van Wenen. Om Madrid met Wenen te kunnen vergelijken geef ik een opsomming van personen, indien mogelijk gekoppeld aan hun verhaalfunctie zoals die in Wenen gestalte krijgt.
Personen 1. Goede (rechts) en 2. Slechte Moordenaar (links), die beiden klaar gemaakt worden om aan het kruis genageld te worden 3. dominicaner monnik met bijbel (of gebedenboek) die de Goede Moordenaar de biecht afneemt. De Goede en Slechte Moordenaar zijn zo te zien al bij Golgotha aangekomen 4. iemand, onder het kruis van de Goede Moordenaar; hij houdt het kruis vast 5. opzichtig geklede voorman met een schild waarop een pad ( symbool van de duivel, waardoor de voorman aanvoerder wordt van een leger van de duivel) 6. soldaat vol in het harnas 7. figuur met lange roze pij en toonbord; hij ontdoet de Slechte Moordenaar van zijn boeien, mogelijk is hij de hoofdbeul 8. man met tulband in groene mantel (zijn hand aan een slagwapen, een morgenster); 9. monnik (anachronisme) 10. regisseur van de bovengroep (vlak achter het kruis; zijn blik verraadt dat hij de regie heeft) 11. man met touw die we als kopie van Madrid kunnen beschouwen 12. man met helm die iemand aanstoot 13. man achter de Goede Moordenaar die de hand op zijn schouder legt ten teken van: opschieten, het is tijd nu 14. Simon van Cyrene die mede het kruis draagt (lijkt een kopie van Madrid te zijn) 15. man met muts en button; wil voelen hoe scherp de pinnen van de morgenster zijn 16. de ladderdrager achteraan 17. zeven personen met lansen en stokken 18. verder nog een aantal figuranten 19. en tenslotte Jezus: in het blauw, kaarden aan voeten; doornenkroon; blik omlaag gericht
Er zijn niet alleen verschillen. Er zijn ook detail-overeenkomsten. Ze zijn gering in aantal, maar wel van belang voor het verhaal en de samenhang van beide kruisdragingen.
Detail-overeenkomsten - de handen van Jezus om de dwarsbalk van het kruis - het T-kruis 9) - de doornenkroon - figuren als: de voorman, Simon van Cyrene, de man met het touw - de regisseur - de spijkerblokken 10) - getrapte compositie - dynamiek naar rechts - landschappelijke enscenering met hoge horizon; in Madrid de stad, in Wenen land en water - twee aparte voorstellingen zowel in totale voorstelling van Madrid als in Wenen - Madrid: Kruisdraging (1ste plan) & Maria - Johannes (2de plan) - Wenen: Goede en Slechte Moordenaar (1ste plan) & Kruisdraging (2e plan)
Al kijkend komen we tot een aanzienlijke hoeveelheid overeenkomsten én verschillen, waarbij het aantal verschillen in de meerderheid is, maar waarbij het verhaal en de uitstraling zeker ook bepaald wordt door de overeenkomsten. Het komt me voor dat na weging de uitstraling vooral afhankelijk is van over all kenmerken:
- hetzelfde hoofdthema - dynamiek naar rechts - het zelfde kleurenpalet (ongeveer) - hoge horizon - het formaat - compositie in de breedte (Madrid) en de hoogte (Wenen) - Jezus frontaal in het beeld met enkelen (Madrid); Jezus centraal te midden van velen (Wenen)
Variatie Het meest opvallend van de Kruisdraging / Wenen is wel de dynamiek en expressie van de koppen. In alle standen treffen we ze aan, van geheel en profile tot geheel en face en de standen daartussen. De indruk die dit achterlaat is er een enorme interne dynamiek en het lijkt wel of Jeroen Bosch een studie wilde maken van de stand van de koppen, de fysionomie en mimiek. Nog heftiger vindt dat plaats in de Kruisdraging / Gent. De slechtheid van de mens is daar op verlerlei wijze uitgedrukt in de mimiek en gelaatstrekken. Lelijke mensen zijn slechte mensen bij Jeroen Bosch. In die zin -wat de uitdrukking van de koppen betreft- kunnen we Wenen een voorloper noemen van Gent, al is de gezichtsexpressie van Gent fasen verder en intenser. Soms bijna karikaturaal… In Wenen komen nog normale mensen voor gezien de uitdrukking van het gezicht; in Gent is iedereen (behalve Jezus,Veronica en Siomon van Cyrene ) getekend door de waanzin van het kwaadaardige. Waar haalde de schilder al die verschillende koppen vandaan? Hoe kwam hij aan die verrassende en kwaadaardige expressie. Dat geldt trouwens ook voor de lichaamstaal, hoofddeksels en kleding. Echt oosters heeft hij zijn personen en hoofdpersonen niet in beeld gebracht, maar wel gefantaseerd oosters… en: is die enorme variatie alleen op basis van zijn fantasie te verklaren, of had hij voorbeelden?
De personen die we twee of drie keer in de kruisdragingen tegenkomen zijn: - Jezus (uiteraard, 4x) - Simon van Cyrene (4x) - de Goede en Slechte moordenaar (3x) - de dominicaner monnik (3x) - de voorman (4x) - de soldaat in een harnas (3x) - de man met het touw (3x) - de regisseur (4x) - de dragers van ladders, stokken, lansen e.d. (4x)
In de kruisdragingen Madrid (Maria), Lissabon (een moeder en Veronica) en Gent (Veronica) komen vrouwen voor, maar verder is het toch een mannen-aangelegendheid.
1 2
Gesloten panelen Op de gesloten panelen van De Heilige Antonius staat een kruisdraging, hier, als bij de gesloten panelen van De Aanbidding der Koningen, in grisaille uitgevoerd. Beide gesloten buitenluiken geven elk een scene weer uit het leven van Jezus. Links de gevangenneming te Getsemane. Rechts de kruisdraging in de buurt van Golgotha. Het linkerpaneel is zichtbaar donkerder van uitstraling vanwege de nachtelijke sfeer die uitgebeeld wordt waarin de maan boven een ver landschap staat.
Scènes De nachtelijke scene met: Petrus die Malchus met een zwaard een oor afslaat; Jezus die het oor opraapt om het weer aan te zetten; Judas die er met een beurs met 30 zilverlingen vandoor gaat en de horde soldaten die Jezus gevangen genomen heeft en hem begeleiden naar Golgotha. De scenes liggen van links naar rechts chronologisch in elkaars verlengde, en ze zijn qua compositie spiegelbeeldig neergezet, d.w.z. de voorstelling op het linkerluik is naar rechts, en op het rechter luik naar links gericht. Op die manier ontstaat een zekere congruentie wat de voorstelling op beide buitenluiken artistiek gezien ten goede komt. De posities van de groepen mensen op 1 & 2 liggen daarbij ongeveer in één lijn. Lissabon (rechts) toont een diep Hollands landschap en het lijkt erop dat de beek Kidron van het linkerpaneel overloopt naar het rechterpaneel, waardoor er een doorgaande landschappelijke eenheid gesuggereerd wordt. Er zit zelfs een zekere symmetrie in de bergen en de landschappen met beide kerkjes in het verschiet.
Vergelijking Deze Kruisdraging / Lissabon is enigszins te vergelijken met de Kruisdraging / Wenen waar ook de Goede en de Slechte Moordenaar figureren, maar de dichtheid waarop de personen in Wenen neergezet zijn is groter. Anderszins is de dichtheid van Lissabon complexer en is de ruimte dieper en weidser. De voorstelling van Lissabon is daarbij anekdotischer, biedt meer verhaalcomponenten. Zo figureren op korte afstand van de persoon van Jezus een moeder & vader met hun twee kinderen en ook is Veronica in de weer met haar zweetdoek. Aan de linker kant van de voorstelling zit een kind met een windmolentje en twee volwassenen (ouders?) zitten naar de kruisdraging te kijken. Het windmolentje is een attribuut dat we bij Bosch tegenkomen als het om kinderen gaat; het staat voor onschuld en naïveteit. Even daarvoor is het hoofd van een gekruisigde moordenaar / brandstichter op een boomstronk gespiest, de vuurpot hangt er naast en een kraai zit er -zoals we zo vaak van Jeroen Bosch aantreffen- symbool te zijn. Jezus zelf heeft contact met Veronica en het kind op de schouders van de wat al te groot uitgevallen moederfiguur heeft speels contact met de vader. Deze wil zo te zien in zijn appel bijten. Ook het landschap is interessanter vormgegeven. Meer geaccidenteerd dan Wenen. Een rots (met boom), oevers en water van de Kidron, een brede stroom in de verte, een dorpje, landerijen, een hoge lucht.
Wenen Lissabon
Jezus en de kruisgangers
Jezus en de kruisgangers Een gebaarde man met ladder & schild loopt vooraan. Hij looopt wel vooraan maar is niet de voorman. De voorman is waarschijnlijk zijn kompaan rechts van hem met een touw in de hand en in de verte wijzend. Hij keert zich al lopend om (reversie) en heeft contact heeft met iemand achter uit de groep in een soort harnas, de regisseur. Links van de man met de ladder gaat de lijkenpikker met lange stok met pikhaak. Hij draait zich ook om en zoekt contact met Simon van Cyrene die het kruis helpt dragen. Jezus is centraal aanwezig in een moeilijke hurkhouding. Hij heeft contact met Veronica die een zweetdoek presenteert om zijn gezicht te drogen. Verder is er, vlak boven Jezus, een man met een brede hoed die een soort wandbord draagt en er zijn soldaten met stokken. Het meest fascinerende in de voorstelling is wel de vader en moeder met hun twee kinderen die achteraan de stoet lopen. Dit maakt het diep menselijk drama tot een stuk volkstoneel waarin ieder, zelfs kinderen, figurant kan zijn. Door de grisaille uitstraling lijkt de groep-Lissabon veel meer een stel armoedzaaiers dan de opvallend rijk geklede kruisgangers van Wenen. Door de aanwezigheid van kinderen krijgt Lissabon ook nog de dimenssie van een kijkspel, maar voor de kunstkijker werkt dat tamelijk choquerend.
Vooruitlopend op Kruisdraging / Gent Lissabon is in besprekingen van de kruisdragingen niet vaak aan bod gekomen, ik zeg het Marijnissen na, en dat is onterecht want er worden hier andere interessante zaken aan de orde gesteld en in een ander jasje gepresenteerd dan in de andere drie kruisdragingen. Als we vooruitlopen op De Kruisdraging / Gent zitten er in de groep-Lissabon ook meer gelijkenissen zoals: de reversie van de koppen, de communicatie onderling, het aantal personen, Veronica… maar we missen in vergelijking met Gent de expressieve uitstraling van het kwaad, de lichaamstaal, de scherpe emoties, de groepjes-in-drieën en uiteraard de kleur.
Dieptewerking De compositie van Lissabon heeft een interessante dieptewerking die zich op minstens vijf niveaus afspeelt. De onderste helft heeft een zigzag-volgorde die we ook kennen van de paradijsscenes. Die zigzag-volgorde bevat veel dynamiek die als een herhaald repoussoir leidt van de neergevallen dode gekruisigde rechtsonder zigzaggend naar de scene van de eigenlijke kruisdraging en tenslotte via een exotische rots vervaagt in een landelijk Hollandse voorstelling met een kerkje. Zodoende zit het perspectief knap en geraffineerd in elkaar, geraffineerder dan op de andere kruisdragingen, al valt er wel iets af te dingen op de afmeting van de personen op de voorgrond vergeleken met die van veraf. Met name de gestalten linksonder vallen in verhouding te klein uit. Vergelijken we de drie totnogtoe besproken kruisdragingen van Jeroen Bosch dat valt er in Madrid, Wenen en Lissabon een ontwikkeling te constateren van dichtbij naar veraf. Maar ook van weinig naar veel, al heeft Wenen gezien de plaatsing van de gehele voorstelling toch een grote kijkdichtheid. Hierbij moet wel gezegd worden dat de volgorde door mij tamelijk arbitrair gekozen is. De voorstelling van Lissabon is vormgegeven in een gematigd vogelperspectief en de grijstinten maken Lissabon, ondangs de zigzag-dynamiek, tot een uitgekiende en ritmische compositie met een fijn gevoel voor verhouding en topos, d.w.z. de subtiele plaatsing van de onderlinge delen in hun samenhang.
Madrid Wenen Lissabon
Kleur Anderzijds is het in een vergelijking verrassend te zien wat kleur en grisaille doen. Kleur verlevendigt en accentueert; kleur maakt de voorstelling bont in de letterlijke betekenis van het woord en haalt de voorstelling uit de grauwheid der dingen. Kleur maakt enerverend en spreekt de taal van diversiteit. Maakt verrassend. Voegt een dimensie toe van levendigheid en levensechtheid. Daarbij vergeleken hoeft kleurloos (grisaille) niet minder interessant te zijn. Grisaille is anders. Schept een andere wereld. Laat iets weg uit de alledaagse werkelijkheid, maar voegt tegelijk iets toe van sfeer en echtheid. Grijstinten temperen de voorstelling en maken vooral de toon waarop gesproken wordt zichtbaar. Een grisaille presenteert een andere wereld dan de wereld van de kleur waar kakofonie altijd op de loer ligt. In grisaille regeert de eenvoud. En tegelijk: grisaille etaleert nuances in gelijke tonen en dat is sfeerbepalend en werkt zelfs mystificerend.
Harmonie Ik tel (met linksonder de afdruk van het gelaat Jezus op de zweetdoek meegerekend) negentien koppen in close-up, gecomprimeerd bijeengebracht op nog geen 0.7 vierkante meter eiken paneel. Een hoge kop-dichtheid voor de toeschouwer, die nog geïntensiveerd wordt door de bijna vierkante afmeting van het paneel. In later tijden hebben andere Zuid-Nederlandse schilders ook zo’n dichtheid gecreëerd. Breugel en veel later Ensor bijvoorbeeld. Maar hier ging iemand zo excessief te werk dat het schilderij door de veelheid van koppen uit zijn lijst dreigt te spatten. Het vreemde van de Kruisdraging / Gent is: die hoge dichtheid schept geen verwarring. Er wordt geen chaos ontketend. Met de som van zoveel koppen (en effecten) op een klein oppervlak dreigt chaos, maar er is harmonie! Negentien koppen dus, en ook nog: licht-donker, dieptewerking, overlapping (getrapt en zijwaarts), diagonale compositielijnen (het strak lineaire kruishout; de lijn van Veronica naar de Goede Moordenaar), koppen met piercings (4) ongeveer in verticale lijn, de ritmiek van vorm & kleur, de onderlinge communicatie, de dynamiek (naar rechts), de reversie van een drietal koppen, de variatie in en face en en profile, de koppen in trio's, de ogen, ogen, ogen, open en gesloten monden, de donkere ruimte waarin een zweepstok met boeien figureert, een donkere ruimte waarin niets figureert, en dan, eindelijk… het centrale kijkpunt, het finale meditatiepunt… waaromheen de hele enscenering draait: de figuur van Jezus met gesloten ogen, twee handen om de kruisbalk, purperen mantel en doornenkroon op zijn hoofd… In die volheid is er een gecompliceerd maar trefzeker en stabiel evenwicht gerealiseerd van karakterkoppen die elkaar schijnen te verdringen, elkaar aantrekken en afstoten om die ene figuur van Jezus van Nazareth. Karakters die elkaar in de weg zitten en samengaan. Misschien is er voor wie dit werk voor het eerst aanschouwt disharmonie, even, maar bij nader inzien worden de structuren zichtbaar. Het gelaat van Jezus fungeert voor de kijker als laatste woord en daar vindt hij / zij rust te midden van het gewoel van de horde boosaards.
Het gelaat van Jezus Het centrale rustpunt, tevens centraal kijkpunt, is dus het gelaat van Jezus, ter halve hoogte, iets links van het midden. Jezus heeft de doornenkroon op zijn hoofd en de purperen mantel aan, overeenkomstig het lijdensverhaal. Het moment dat Simon van Cyrene wordt ingezet om mee te helpen is aangebroken. Dit verhaalmoment is niet geheel in overeenstemming met de dat van de purperen mantel, maar artistiek verantwoord, al was het alleen al doordat de purperrode kleur te midden van die kleurenkakofonie heel fijntjes herhaald wordt… in het T-shirt van Veronica. De religieuze visie in het werk van Jeroen Bosch is christocentrisch. In de religieuze schilderijen draait het niet alleen om meta maar ook om fysiek ten aanzien van de persoon van Jezus. Van de schilderijen waarop Jezus niet lijfelijk aanwezig is, kan gezegd worden dat ze in de geest van Jezus geformuleerd zijn. 13)
Mens De ingehouden mimiek van Jezus is contradictoir binnen het kader van dit schilderij: maximaal ontroerend en minimaal expressief. Alles van de anderen is expressief: houding, gebaren, gebitten, neuzen, ogen, zelfs de hoofddeksels en de zachte glimp van Veronica. Maar te midden van het duivels tumult, is Jezus introvert, sereen, stoïcijns zelfs. Totale overgave aan zijn opdracht zien we in zijn mimiek, en ook in zijn lichaamstaal. Naar binnen gekeerd, met gesloten ogen, op weg naar het einde, bijna kruipend, ondergaat hij zijn voorzegde kruisdood. Het tumult, de valsheid van de gebaren en het gedoe om hem heen laten hem uiterlijk onberoerd. Alles slaat naar binnen. Jezus lijdt van binnen, in de ziel. Hij geeft zich prijs, als mens. Ze weten niet wat ze doen, heeft hij gezegd. Slechts met een minieme stralenkrans krijgt deze mens Jezus zijn goddelijke status.
Veronica Een is er op het paneel die zorgend en invoelend aanwezig is. Veronica. Ze toont de zweetdoek waarop de ware icoon van Christus. Vera Icon. Ook zij heeft de ogen gesloten. Ook zij is sereen… maar er speelt, nauwelijks zichtbaar, iets onuitsprekelijk dieps mee van haar liefde voor Jezus, die tedere glimlach om haar mond.
Waar en wie Het verhaal speelt zich af in de straten van Jeruzalem. Als we het mogen geloven in de Via Dolorosa, ook Via Crucis genoemd. Er is om compositorische redenen gekozen voor een variant op de getrapte compositie, vóór laag, naar achteren oplopend, eenzelfde compositie-strategie als op de andere kruisdragingen, maar met heel weinig ruimte tussen de personen en van zeer dichtbij gefocused waardoor er maximale close-up ontstaat. Het gepeupel gaat van links naar rechts, als in Madrid en Wenen, richting Golgotha. Zo is er een bijzonder perspectief ontstaan van overlappingen (verticaal en horizontaal) waarbij toch alle personen duidelijk zichtbaar en herkenbaar blijven. De personen omringen de kruisdrager als het ware in een satanische volksoptocht. De schilder zal getuige geweest zijn van laat-middeleeuwse religieuze processies met de kruisdraging als onderwerp, hij zal religieuze wagenvoorstellingen gezien hebben en die tot inspiratie genomen hebben, hij zal maskers tot zijn beschikking gehad hebben om de goteske koppen te modelleren.
Personen Rechtsboven zien we de geboeide Goede Moordenaar (geboeid met dunne touwen), aan weerszij van hem een belangrijke figuur met oorpiercing (lid van het Sanhedrin?) en een dominicaan als biechtvader. Simon van Cyrene, de toevallige voorbijganger, loopt links, omhoog kijkend om hoogte & zwaarte van het kruis te taxeren. Hij is net begonnen het te ondersteunen. Simon van Cyrene is de enige waarvan we het gelaat niet zien. Dat is opvallend en geeft te denken.
Bovenste rij links: een man met een stok; de stok is herkenbaar voor de middeleeuwse gelovige en komt voor in Matth. 27: 30. 14) Aan de stok hangen boeien of mogelijk martelwerktuigen. In de bijbel wordt van zweepslagen gesproken. Er loopt ook nog een figuur met een rode muts en een grote button (teken van voornaamheid) in de stoet. Hij heeft ongeveer dezelfde blik als de regisseur uit de bovengroep Wenen, en ongeveer hetzelfde hoofddeksel als een soortgelijke figuur van Madrid. Midden-rechts loopt een geharnaste soldaat, een centurio, waarschijnlijk een deserteur, het lijkt er op dat hij zich spontaan heeft aangesloten. Hij is een kordaat type en is derhalve voorop geplaatst.
Rechtsonder de Slechte Moordenaar (geboeid met dikke touwen; een geldstuk of button aan zijn slaap). Hij draait zich om naar zijn spotters die hem honend toespreken.
De Kruisdraging / Gent, detail met Slechte Moordenaar
De Goede Moordenaar, de Slechte Moordenaar en Heilige Veronica zijn de enigen die zich in het gewoel omdraaien. Deze reversie geeft de levendigheid van de groep een extra dimensie. Een soortgelijke levendigheid komt ook voor in Lissabon. De charlatan met het bordspel op zijn rug (dobbelen) is een van de drie spotters; hij heeft piercings in zijn kin en zijn functie preludeert op Matth. 27: 35. 15)
Rechts van Jezus staat een van de beulsknechten, een negroïde jongeman met piercing; hij is de enige van het gezelschap die ons frontaal (en face) aankijkt. Hij drukt het kruis, nauwelijks te zien voor de toeschouwer, gemeen omlaag om het Jezus nog moeilijker te maken. 16) Veronica, links onder, komt niet in het bijbelse lijdensverhaal voor, zij komt uit de katholieke traditie van heiligen en heiligenlevens. Hier staat zij mogelijk symbool voor 'vrouwen die om hem treurden.' 17)
Detail met Veronica Lissabon Gent
Verder zijn er anonieme beulsknechten in oosterse outfit, ontsproten aan de fantasie.
Jezus Uiteraard is Jezus de hoofdpersoon. Om hem draait het, ook letterlijk. Er valt iets voor te zeggen dat alle personen een hoofdrol spelen, immers ze zijn zo duidelijk in close-up aanwezig, in een bijzondere compositie met een duidelijke functie. Van één persoon is het gezicht slechts ten dele zichtbaar; hij gaat schuil achter Veronica. Hij staat wellicht voor de meeloper in de groep en verdient nauwelijks aandacht.
Het schilderij geeft het verhaal weer van Jezus, het kruis dragend naar Golgotha, omringd door een volksoproer. Hij zal daar gekruisigd worden, met twee anderen. De kunstenaar heeft het Nieuwe Testament 18) en heiligenlevens geraadpleegd waar deze gebeurtenis beschreven staat, maar hij componeert zijn eigen kruisdraging met ingrediënten uit de Evangeliën en religieuze boeken. Een enkele maal brengt hij een wijziging aan, bijvoorbeeld, zoals hierboven gereleveerd, de purperen mantel van Jezus. Die droeg Jezus niet meer toen Simon van Cyrene werd ingezet om te helpen, maar in de Kruisdraging / Gent draagt Jezus - nauwelijks zichtbaar- die wel. Wat is de beeldecho bij Veronica subtiel… De toevoeging van Veronica (de afdruk van Jezus gelaat op de zweetdoek voor zich uit dragend en aan de kijker tonend, anders dan in Lissabon) komt geheel uit de koker van de maker, evenals toevoeging van de biechtvader (anachronisme), de charlatan, de rechter en de beulen. Ook de scene met de Goede en Slechte Moordenaar is, sterk geaccentueerd en gedramatiseerd, aan het lijdensverhaal toegevoegd. Deze laatste toevoeging pastte wel in de canon van lijdensverhalen, maar nooit zo extreem weergegeven als hier gedaan wordt.
Compositie Alles van de integrale compositie is vinding van de kunstenaar. Hij heeft de verhaaltraditie en de ingrediënten uit het Nieuwe Testament geïntegreerd tot een nieuwe indrukwekkende kruisgang die voor de late middeleeuwer (en voor ons!) choquerend was (is). Met zijn toevoegingen heeft hij het oorspronkelijke verhaal geen geweld aangedaan, eerder heeft hij de gegevens tot in de finesses van een drama gearrangeerd en gecompleteerd waardoor het verhaal een gedramatiseerde kroniek in beelden werd. Eenmaal de koppen van deze Kruisdraging gezien, laten ze de kijker niet meer los, ze blijven in het hoofd rondspoken als satanisch gespuis van de richel op weg naar een georganiseerde moord.
Madrid Wenen Lissabon
Authenticiteit De Kruisdraging / Gent is mogelijk een van de laatste schilderijen, misschien wel hét laatste, van Jeroen Bosch. Mogelijk…? Over de authenticiteit bestaat nog steeds gerede twijfel. Mijn mening was ooit: wie anders dan Jeroen Bosch had zoiets als deze Kruisdraging / Gent kunnen uitdenken, componeren en uitbeelden. Noem mij één kunstenaar uit zijn tijd en regio, van zo'n visionair artistiek gehalte als Jeroen Bosch… En eigenlijk vind ik dat nog. Maar ik besef, het is een bewijs uit het ongerijmde, dus zwak. Afdoende bewijs is er niet zolang niet aantoonbaar aan het licht komt dat Jeroen Bosch de maker is. Mijn poging om binnen zijn kruisdragingen te komen tot een antwoord op de vraag naar authenticiteit is hachelijk, maar niet geheel zinloos, al was het alleen maar om overeenkomsten en tegenstellingen op het spoor te komen en die te duiden. Dat ik nu een vergelijkend commentaar over de vier Kruisdragingen bijeenbreng, zal hoogstens een aanwijzing opleveren die mogelijk in een bepaalde richting gaat, maar zal zeker niet tot een bewijsvoering leiden. De basis voor integraal onderzoek is ook te smal. Van het totale oeuvre van Bosch is slechts 1/3 deel of zelfs minder bewaard gebleven. De tijd is er overheen geraasd, beeldenstormen hebben gewoed, onoordeelkundig en slordig beheer heeft wanorde en verwaarlozing gesticht… en daarbij: de naam van Jheronimus Bosch raakte in de vergetelheid, zijn werk werd verbijzonderd tot surrealisme en werd in de loop der tijden nauwelijks nog op juiste waarde geschat.
Gent
Zijn uitbeeldingen van koppen, duivels, hoofddeksels, branden, landschappen, architectuur… zijn ongeëvenaarde specialismen zijn wel aantoonbaar gebleken in het overgebleven oeuvre. Plagiaat was in zijn tijd aan de orde van de dag, al werd het niet zo genoemd. Er was kopieerlust, er waren navolgers, knappe en minder knappe. Elke kunstenaar van naam had een kring van knechten om zich heen die in een verloren uurtje voor zichzelf begonnen in de trant van hun meester. Er was een markt voor werken à la Bosch en de naam Jheronimus Bosch was gauw nagemaakt en geplaatst. En daarbij: het fenomeen van de anonieme kunstenaar was in de late middeleeuwen sterk in het voordeel van de navolger in de schaduw van zijn meester, die kon zijn gang gaan, ik bedoel… ook financieel.
Ecce Homo, detail
Het werk van Bosch is vaak gekopieerd, het heeft ook vaak inspirerend gewerkt op latere generaties. Maar als er tijdens zijn leven of vlak na zijn dood plagiaat gepleegd zou zijn t.a.v. de Kruisdraging / Gent, dan moet er in Brabant of Vlaanderen een andere geniaal grote kunstenaar gewoond en gewerkt hebben, die zo eenduidig in geest & materie van Bosch kon schilderen, die zo goed de ingrediënten van de meester kende, die zo gewaagd nieuwe verbeeldingen en impulsen wist aan te brengen à la Bosch dat er niet meer getwijfeld hoefde te worden aan de authenticiteit. Ik besef: gedachten als deze maken het probleem van de authenticiteit alleen maar complexer en helpen ons geen streek verder.
In de Kruisdraging / Gent klopt eigenlijk alles als we aan Jeroen Bosch denken. Alles wat er te zien is, is Bosch… alleen we weten het dus niet op basis van blote feiten. En de vraag is ook of we het ooit zullen weten. Eén betekenisvol krabbeltje van zijn hand op de lijst of het paneel zou genoeg geweest zijn. Als eenvoudig commentator wil ik wel twijfelen, zelfs in verwarring raken… maar voel steeds dat de geest van Jeroen Bosch hier, in de Kruisdraging / Gent, persoonlijk tot ons spreekt al zou het zijn dus via een ander. Aan gevoelens heb je niets, hoor ik iemand zeggen, wetenschap moeten we hebben, kennis, verifieerbare feiten… Dendrochronologisch onderzoek laat de jaartallen kloppen waarin de Kruisdraging / Gent kan zijn ontstaan; stijltechnisch komt het overeen met ander werk. De ingrediënten zijn Bosch, al moet gezegd dat de lijn Madrid-Wenen-Lissabon-Gent geen zuiver rechte stijgende lijn oplevert omdat de sprongen in Gent aanzienlijk zijn.
Andere werken van Bosch (bijvoorbeeld de Doornenkroning / Londen; Ecce Homo / Frankfurt…) kunnen eventueel meegenomen worden in de vergelijking, maar geven niet dát waar het om draait. Nergens vinden we immers die finale expressie van Gent. We vinden wel… 'lijkt op Gent', maar dat kan niet genoeg zijn. Als we bijvoorbeeld Ecce Homo nader bekijken zien we opvallend veel typische Jeroen Bosch-kenmerken in de karakterkoppen (ogen, neuzen, monden… etc.), in de hoofddeksels, de kleding, de groepering van personen, de getrapte compositie, het overlappend perspectief, de dynamiek… de pad op het schild… en toch leidt dat niet recht-toe-recht-aan tot de Kruisdraging / Gent. Want… er zitten in de Kruisdraging / Gent ultiem artistieke vernieuwingen. Een verhevigde passie voor het extravagant-lelijke (hoe mooi kan lelijk zijn…). Een gedurfd binnendringen in de verdorven geest van de mens. De uiterst gecomprimeerde samenhang van personen en zaken. Een gewaagde ritmiek van de kleur. Een toevoeging van het religieuze met die ene heilige, Veronica, met haar zacht gelaat en haar zoete glimlach, hoe anders dan Lissabon. Wat een tegenstelling trouwens deze Veronica in Gent t.o.v. het satanische op hetzelfde paneel! De schoonheid van dat ene gelaat te midden van het vunzig duivels kwaad.
Opvallend is natuurlijk, als we de vier kruisdragingen 19) op een rij zetten, dat in deze laatste kruisdraging zo vol ingezoomd is op de mens. Ook in ander werk schuwde Bosch niet de personen van zijn onderwerp van zeer dichtbij te portretteren, karakters zo tegen elkaar aangeschuierd neer te zetten. Het finale is dat hier, Kruisdraging / Gent, nog een fase verder gegaan is voor wat betreft zeggingskracht, expressie, close-ups (op het cartooneske af) dan in de andere drie kruisdragingen omdat er een geniale compositie ontwikkeld is vanuit een geniaal idee, zeldzaam gecompliceerd, nauwelijks te vergelijken met enig ander werk van Jeroen Bosch. Nauwelijks te vergelijken met enig ander werk, van wie dan ook…
Noten
1) Een van de typische kenmerken van enkele werken van Jeroen Bosch: de topografie is ingekleurd naar de plaats en situatie van 's-Hertogenbosch of ruimer: Brabant anno ongeveer 1500 2) Er is variatie in close-up. In de Kruisdraging / Gent is de close-up nog veel dichterbij. 3) Marcus 15: 21 4) Sint-Antoniuskruis, symbool van de religieuze ridderorde van Sint-Antonius (de Antonieten / Antonieters); heeft de vorm van de hoofdletter T; de oorsprong is de Griekse letter tau 5) Het christocentrisme werd gepredikt door Geert Grote en zijn Moderne devotie. In Brabant moet hun invloed aanzienlijk geweest zijn; ook Jeroen Bosch zal daar kennis van genomen hebben 6) Jan Mandijn, 16de eeuw 7) Er is niet één hoofddeksel hetzelfde 8) Weer een anachronisme dus 9) T-kruis komt diverse keren bij Bosch voor, o.a. in Antonius-drieluik 11) nieuwe figuur in de de kruisdragingen van Jeroen Bosch… 12) zien we ook op Wenen… 13) Imitatio Christi 14) 'En ze spuugden naar hem, trokken de stok uit zijn hand en sloegen hem ermee op zijn hoofd.' 15) 'Ze sloegen hem aan het kruis en verdeelden zijn kleren door erom te dobbelen' 16) Is geen gegeven uit de bijbel 17) Lucas 23: 27 18) Mattheüs 27 ; Marcus 15; Lucas 23; Johannes 19 19) Overigens is er nog een vijfde Kruisdraging op De Gregoriusmis, de voorstelling op de gesloten luiken van De Aanbidding der Koningen
Kees Weltevrede Riel, november 2015 |
|||
