Nieuwe Tilburgse Courant - dinsdag 28 oktober 1957

 

 

Van muizen en ratten gesproken!

 

Ze spelen in het oude volksgeloof een voorname rol

 

 

Gij zijt evenmin als wij vriend van ratten en muizen. Maar niet enkel dat het "enge", griezelige dieren zijn, maar de schade, die zij ons land gezamenlijk berokkenen, wordt op vijftig miljoen gulden per jaar geschat. Dan is het ook begrijpelijk, dat de Plantenziektekundige Dienst jaarlijks grote campagnes voert om de schade zoveel mogelijk te beperken. En tevens is het daarom toe te juichen, dat in ons Natuurhistorisch Museum een ratten- en muizententoonstelling wordt gehouden, die uniek is in Nederland en grote toeloop verdient. We raden aan er eens 'n kijkje te gaan nemen. Neem de kinderen mee, opdat ook die hun kennis verrijken. Ze zullen er de muskusrat en de beverrat in een speciaal geconstrueerd vijvertje in de museumtuin kunnen bezichtigen naast heel veel meer en kennis omtrent deze diersoorten opdoen. Wat dienaangaande te zien en te leren valt, willen we hier niet uitvoerig beschrijven: dat moet ge met eigen ogen gaan zien. Maar wel willen we iets vertellen over deze "engerds" uit verleden en folklore. We zouden dit kunnen doen in verband met het volksgeloof. Over het verdrijven van ratten en muizen. Er zijn veel muizentorensagen. Ook tal van sprookjes hebben deze diertjes tot onderwerp. Zelfs spreken zij mee in de volksgeneeskunst en ook in de spreekwoordentaal.

 

Het volksgeloof

In de tempel te Chrisa in Troas stond een standbeeld van Apollo met een muis aan de voeten van de god. In zoverre Apollo de wrekende en dodende god was, wordt de onderaardse, nachtelijke muis zijn symbool en komt zelfs als zodanig op munten voor. Begrijpelijk is, dat de muis voor het zinnebeeld van de dood gehouden werd, omdat het iets akeligs, iets onheilspellends heeft in zijn sombere kleur en verborgen leven in de nacht. Verwoestingen, die ratten en muizen in schuren en op velden kunnen aanrichten, verergeren de afschuw en angst. Onder Noorse volkeren geloofde men, dat de ziel uit het lichaam ontsnapte in de gedaante van een muis, die uit de mond van een lijk kroop. Hierover kunt ge in menige Duitse sage lezen. In Japan meende men, dat de muis tot de ontdekking van de rijst leidde. Hierover gaan daar meerdere sprookjes. In de heksenprocessen speelt de muis de akeligste rol: de eerste kunsten, die de heksen moesten leren, waren het muizenmaken. Vandaar dat duivelen, heksen en tovenaars zich gaarne in rat of muis veranderden.

In de Walpurgisnacht zegt Faust tot Mephistoles: "Ach! Mitten im Gesange sprang ein rotes Mäuschen ihr aus dem Munde." Trouwens in deze opera komt de muis meerdere malen voor. Evenzo in heksenprocessen, waar muizen door hun toverpraktijken epidemieën verwekten. Als Vader Cats schrijft: "Wanneer het huys vervalt, dan ruymen al de muysen", dan drukt hij een algemeen gevoelen uit, dat reeds bij de Romeinen bestond.

De ratten gaan door voor buitengewoon slimme en vlugge dieren. Deze volksmening weerspiegelt zich in zegswijzen als "zo slim als een rat"; "hij is een oude rat", een geslepen kerel. Men vertelt, dat bij het eieren roven de ene rat met de vier pootjes het ei vasthoudt terwijl zij op de rug ligt en dat dan de andere rat haar zo aan de staart naar hun hol sleept.

 

Dit ongedierte verdrijven

Vrij algemeen gelooft men nog, dat heksen muizen en ratten kunnen oproepen en doen verdwijnen. Dorpsverhalen leven hierover genoeg. In "Ons Volksleven" (XII 156) wordt verhaald hoe te Heist-aan-zee een oude vrouw woonde, die als toverheks bekend stond en waarvan beweerd werd, dat zij van kleiaarde ratten en muizen kon maken, die zij leven inblies. In Rijckevorsel woonde een tovenaar, die de gave bezat om muizen te lokken en ze dan wegjoeg. Ook kon hij muizen van zand maken en ze leven inblazen. Men verhaalt dat in Pommeren een boer een gevangen rat een bel om de hals bond en ze daarna over zijn velden joeg. Alle daar wonende ratten vluchtten toen uit hun holen en zijn nooit meer op de boer z'n land teruggekomen.

In de Kempen en Zuid-Brabant verjaagt men muis en rat uit schuur en huis door het lezen van het Sint-Jansevangelie. Daarvoor zijn tal van speciale gebeden in sommige streken bekend. In 't Walenland verkocht men de ratten aan zg. heksenmeesters, die ze voor een bepaald bedrag verjoegen. Ook met varkensblazen gevuld met een mengsel van vluchtige oliën werden ze verdreven door er een klein gaatje in te prikken en de blaas in alle hoeken, waar ratten zaten, te slepen en vandaar naar buiten door erf en schuur. Daar komen de dieren op uit en dan begon de jacht. Tegenwoordig heeft de rattenverdelging andere middelen ter beschikking.

Overbekend is de sage van de Rattenvanger van Hamelen, die op de fluit spelend de dieren meelokte naar de Weser, waar ze verdronken. Doch toen zijn kunst niet betaald werd, lokte hij de kinderen achter zich aan, die in de Koppelberg verdwenen (Grimm "Deutsche Sagen", nr. 244).

De H. Gertrudis wordt als machtige patrones tegen ratten- en muizenplaag aangeroepen. In de Sinte Gertrudiskerk te Leuven, in de Grote Kerk te Breda en in de Munsterkerk te Straatsburg vindt men de heilige in die hoedanigheid voorgesteld; muizen houden haar gezelschap en kruipen zelfs op haar kleren. Andere muizen beklimmen haar abdisstok.

 

Volksgeneeskunst

Heeft iemand anderdaagse koorts, dan vang maar een muis en leg die onder zijn bed: de muis neemt de ziekte over. Tegen bedwateren niets beter dan gebraden muizen eten of als poeder gemalen in het eten verwerken. En heb je tandpijn, dan muizekeutels als kiespijnwatjes. Bij haaruitval doen die kwalijk riekende balletjes al evenzeer dienst.

 

Spreekwoorden

Bij veelvuldig voorkomen worden woorden tot spreekwoord. Hoor maar:

- Dit muisje zal wel een staartje hebben.

- De berg heeft een muis gebaard.

- Het schip is met man en muis vergaan.

- Met spek vangt men muizen.

- Hij zit als een muis in de val.

- Als de kat van honk is, dansen de muizen op tafel.

- Hij is zo arm als een kerkrat.

- Het is muisstil.

- De muizen liggen er dood voor de kast.

- Men zegt in sommige streken ook wel: De muis in 't donker knijpen, waar anderen van de kat gewagen.

- Zo slim als een rat.

- De aanhouder wint zei de muis en ze klawieterde in de melk tot er een klont boter afkwam.

- Hij zit in 'n muizennest.

- Een rat van een kind.

- Een kale rat.

- Een ouwe rat in de val.

- Er zitten ratten op 't dak.

We hebben er hier enkele genoemd. Maar in allerlei talen komen de muizen en ratten voor. Maar nooit in gunstige zin. En ook wij houden er allerminst van. Juist daarom moet ge de tentoonstelling in ons museum gaan bezoeken.