CUBRA HOME

NICOLAS BOILEAU-DESPRÉAUX

LE LUTRIN

Poème héroï-comique en six chants

 


MARTIN HULSENBOOM

DE LUTRIJN

Komisch epos in zes zangen

 


Inhoud

De Lutrijn

Inhoud Hulsenboom

Paap van gramschap

 

 

ZESDE ZANG

CHANT SIXIÈME

 

 

Tandis que tout conspire à la guerre sacrée,

La Piété sincère, aux Alpes retirée,

Du fond de son désert entend les tristes cris

De ses sujets cachés dans les murs de Paris.

Elle quitte à l’instant sa retraite divine:

La Foi, d’un pas certain, devant elle chemine;

L’Espérance au front gai l’appuie et la conduit;

Et, la bourse à la main, la Charité la suit.

Vers Paris elle vole, et, d’une audace sainte,

Vient aux pieds de Thémis proférer cette plainte:

«Vierge, effroi des méchants, appui de mes autels,

Qui, la balance en main, règle tous les mortels,

Ne viendrai-je jamais en tes bras salutaires

Que pousser des soupirs et pleurer mes misères?

Ce n’est donc pas assez qu’au mépris de tes lois

L’Hypocrisie ait pris et mon nom et ma voix;

Que, sous ce nom sacré, partout ses mains avares

Cherchent à me ravir crosses, mitres, tiares:

Faudra-t-il voir encor cent monstres furieux

Ravager mes États usurpés à tes yeux?

Dans les temps orageux de mon naissant empire,

Au sortir de baptême on courait au martyre:

Chacun, plein de mon nom, ne respirait que moi:

Le fidèle, attentif aux règles de sa loi,

Fuyant des vanités la dangereuse amorce,

Aux honneurs appelé, n’y montait que par force:

Ces cœurs, que les bourreaux ne faisaient point frémir,

A l’offre d’une mitre étaient prêts à gémir;

Et, sans peur des travaux, sur mes traces divines

Couraient chercher le ciel au travers des épines:

Mais, depuis que l’Église eut, aux yeux des mortels,

De son sang en tous lieux cimenté ses autels,

Le calme dangereux succédant aux orages,

Une lâche tiédeur s’empara des courages:

De leur zèle brûlant l’ardeur se ralentit;

Sous le joug des péchés leur foi s’appesantit:

Le moine secoua la cilice et la haire;

Le chanoine indolent apprit à ne rien faire;

Le prélat, par la brigue aux honneurs parvenu,

Ne sut plus qu’abuser d’un ample revenu,

Et pour toutes vertus fit, au dos d’un carrosse,

A côté d’une mitre armorier sa crosse;

L’Ambition partout chassa l’Humilité;

Dans la crasse du froc logea la Vanité:

Alors de tous les cœurs l’union fut détruite.

Dans mes cloîtres sacrés la Discorde introduite

Y bâtit de mon bien ses plus sûrs arsenaux,

Traîne tous mes sujets au pied des tribunaux.

En vain à ses fureurs j’opposai mes prières;

L’insolente, à mes yeux, marcha sous mes bannières.

Pour comble de misère, un tas de faux docteurs

Vint flatter les péchés de discours imposteurs;

Infectant les esprits d’exécrables maximes,

Voulut faire à Dieu même approuver tous les crimes.

Une servile peur tint lieu de charité;

Le besoin d’aimer Dieu passa pour nouveauté;

Et chacun à mes pieds, conservant sa malice,

N’apporta de vertu que l’aveu de son vice.

«Pour éviter l’affront de ces noirs attentats,

Je vins chercher le calme au séjour des frimas,

Sur ces monts entourés d’une éternelle glace,

Où jamais au printemps les hivers n’ont fait place.

Mais, jusques dans la nuit de mes sacrés déserts,

Le bruit de mes malheurs fait retentir les airs.

Aujourd’hui même encore une voix trop fidèle

M’a d’un triste désastre apporté la nouvelle:

J’apprends que, dans ce temple où le plus saint des rois

Consacra tout le fruit de ses pieux exploits,

Et signala pour moi sa pompeuse largesse,

L’implacable Discorde et l’infâme Mollesse,

Foulant aux pieds les lois, l’honneur et le devoir,

Usurpent en mon nom le souverain pouvoir.

Souffriras-tu, ma sœur, une action si noire?

Quoi ! ce temple à ta porte, élevé pour ma gloire,

Où jadis des humains j’attirais tous les vœux,

Sera de leurs combats le théâtre honteux!

Non, non, il faut enfin que ma vengeance éclate:

Assez et trop longtemps l’impunité les flatte.

Prends ton glaive, et, fondant sur ces audacieux,

Viens aux yeux des mortels justifier les cieux.»

Ainsi parle à sa sœur cette vierge enflammée:

La grâce est dans ses yeux d’un feu pur allumée.

Thémis sans différer lui promet son secours,

La flatte, la rassure et lui tient ce discours:

«Chère et divine sœur, dont les mains secourables

Ont tant de fois séché les pleurs des misérables,

Pourquoi toi-même, en proie à tes vives douleurs,

Cherches-tu sans raison à grossir tes malheurs?

En vain de tes sujets l’ardeur est ralentie:

D’un ciment éternel ton Église est bâtie;

Et jamais de l’enfer les noirs frémissements

N’en sauraient ébranler les fermes fondements.

Au milieu des combats, des troubles, des querelles,

Ton nom encor chéri vit au sein des fidèles.

Crois-moi: dans ce lieu même où l’on veut t’opprimer,

Le trouble qui t’étonne est facile à calmer;

Et, pour y rappeler la paix tant désirée,

Je vais t’ouvrir, ma sœur, une route assurée.

Prête-moi donc l’oreille, et retiens tes soupirs.

«Vers ce temple fameux, si cher à tes désirs

Où le ciel fut pour toi si prodigue en miracles,

Non loin de ce palais où je rends mes oracles,

Est un vaste séjour des mortels révéré,

Et de clients soumis à toute heure entouré.

Là, sous le faix pompeux de ma pourpre honorable,

Veille au soin de ma gloire un homme incomparable:

Ariste, dont le Ciel et Louis ont fait choix

Pour régler ma balance et dispenser mes lois.

Par lui dans le barreau sur mon trône affermie,

Je vois hurler en vain la chicane ennemie:

Par lui la vérité ne craint plus l’imposteur,

Et l’orphelin n’est plus dévoré du tuteur.

Mais pourquoi vainement t’en retracer l’image?

Tu le connais assez: Ariste est ton ouvrage.

C’est toi qui le formas dès ses plus jeunes ans:

Son mérite sans tache est un de tes présents.

Tes divines leçons, avec le lait sucées,

Allumèrent l’ardeur de ses nobles pensées.

Aussi son cœur, pour toi brûlant d’un si beau feu,

N’en fit point dans le monde un lâche désaveu;

Et son zèle hardi, toujours prêt à paraître,

N’alla point se cacher dans les ombres d’un cloître.

Va le trouver, ma sœur: à ton auguste nom,

Tout s’ouvrira d’abord en sa sainte maison.

Ton visage est connu de sa noble famille;

Tout y garde tes lois, enfants, sœur, femme, fille.

Tes yeux d’un seul regard sauront le pénétrer;

Et, pour obtenir tout, tu n’as qu’à te montrer.»

Là s’arrête Thémis. La Piété charmée

Sent renaître la joie en son âme calmée.

Elle court chez Ariste; et s’offrant à ses yeux:

«Que me sert, lui dit-elle, Ariste, qu’en tous lieux

Tu signales pour moi ton zèle et ton courage,

Si la Discorde impie à ma porte m’outrage?

Deux puissants ennemis par elle envenimés,

Dans ces murs, autrefois si saints, si renommés,

A mes sacrés autels font un profane insulte;

Remplissent tout d’effroi, de trouble et de tumulte.

De leur crime à leurs yeux va-t’en peindre l’horreur:

Sauve-moi, sauve-les de leur propre fureur.»

Elle sort à ces mots. Le héros en prière

Demeure tout couvert de feux et de lumière.

De la céleste fille il reconnaît l’éclat,

Et mande au même instant le chantre et le prélat.

Muse, c’est à ce coup que mon esprit timide

Dans sa course élevée a besoin qu’on le guide.

Pour chanter par quels soins, par quels nobles travaux,

Un mortel sut fléchir ces superbes rivaux.

Mais plutôt, toi qui fis ce merveilleux ouvrage,

Ariste, c’est à toi d’en instruire nôtre âge.

Seul, tu peux révéler par quel art tout-puissant

Tu rendis tout à coup le chantre obéissant.

Tu sais par quel conseil rassemblant le chapitre,

Lui-même de sa main reporta le pupitre;

Et comment le prélat, de ses respects content,

Le fit du banc fatal enlever à l’instant.

Parle donc: c’est à toi d’éclaircir ces merveilles.

Il me suffit, pour moi, d’avoir su par mes veilles

Jusqu’au sixième chant pousser ma fiction,

Et fait d’un vain pupitre un second Ilion.

Finissons. Aussi bien, quelque ardeur qui m’inspire,

Quand je songe au héros qui me reste à décrire,

Qu’il faut parler de toi, mon esprit éperdu

Demeure sans parole, interdit, confondu.

Ariste, c’est ainsi qu’en ce sénat illustre

Où Thémis par tes soins reprend son premier lustre,

Quand, la première fois, un athlète nouveau

Vient combattre en champ clos aux joutes du barreau,

Souvent, sans y penser, ton auguste présence

Troublant par trop d’éclat sa timide éloquence,

Le nouveau Cicéron, tremblant, décoloré,

Cherche en vain son discours, sur sa langue égaré:

En vain, pour gagner temps, dans ses transes affreuses,

Traîne d’un dernier mot les syllabes honteuses;

Il hésite, il bégaye, et le triste orateur

Demeure enfin muet aux yeux du spectateur.

 

Terwijl de hel is losgebarsten bij de religieuzen

 

Hoort Vroomheid, in retraite levend tussen Alpenreuzen,

 

Vanuit haar afgelegen oord het smartelijk gekrijs

 

Van haar devote schare in de veste van Parijs.

 

Terstond gaat zij op pad – ze houdt zich voor rumoer niet doof –

 

Met vastberaden tred voorafgegaan door het Geloof,

 

Geleid en bijgevallen door de opgewekte Hoop

 

En met de Liefde in haar spoor, die gulle filantroop.

 

Ze rept zich naar Parijs, waar zij met al haar zeggingskracht

 

Bij Themis uiting geeft aan haar gegronde klacht:

10

‘Gij, schrik der goddelozen, die mijn altaar teer bemint,

 

Die met de weegschaal in de hand de mens aan regels bindt,

 

Voel ik voortaan slechts dán jouw zoete armen om me heen

 

Wanneer ik droevig kerm en mijn beproevingen beween?

 

Volstaat het niet, terwijl hij al jouw wetten degradeert,

 

Dat de Schijnheiligheid mijn naam en timbre simuleert,

 

Dat hij hebzuchtig poogt, door huichelachtig God te loven,

 

Me van mijn kruisen, mijters en tiara’s te beroven?

 

Ach, moeten wij met lede ogen aanzien dat gedrochten

 

Mijn domeinen ruïneren op hun plundertochten?

20

In het begin, die turbulente era vol gevaar,

 

Bood iedereen, maar net gedoopt, zich aan als martelaar.

 

In adoratie werd door allen slechts op mij gelet:

 

De vrome, braaf de regels respecterend van de wet

 

En op de vlucht voor de bekoringen van loos geluk,

 

Betrad de weg naar roem uitsluitend onder grote druk.

 

De harten, die de wreedheid van hun folteraars niet duchtten,

 

Slaakten bij het aanbod van een mijter diepe zuchten

 

En volgden mij gehoorzaam, tot vermoeienis bereid,

 

Op zoek, langs stekelige paden, naar hun zaligheid.

30

Toen evenwel de Kerk, getuigend van haar heldenmoed,

 

Haar heiligdommen had gemetseld met haar eigen bloed

 

– De hachelijke rust die neerdaalt na een fikse storm –

 

Werd losgeslagen wispelturigheid de nieuwe norm.

 

Het eens zo blakend heilig vuur werd langzaamaan gedoofd

 

En zondige genoegens spookten door eenieders hoofd:

 

De monnik wierp zijn ruwe hemd af en zijn boetekleed,

 

De vadsige kanunnik werd in ledigheid doorkneed,

 

De middels kuiperijen opgeklauterde prelaat

 

Misbruikte zijn royale honorarium probaat

40

En plaatste op een koets, om aan zijn deugden recht te doen,

 

Pal naast een mijter nog een zedig kruis in zijn blazoen.

 

De Eerzucht duwde overal de Deemoed lomp opzij,

 

De IJdelheid vertoonde zich in een besmeurde pij.

 

Het heilige verbond moest wijken voor een and’re wet.

 

In mijn gewijde kloosters vestigde de Tweedracht met

 

Mijn eigen middelen haar degelijkste arsenalen.

 

Ze sleepte al mijn onderdanen naar haar tribunalen.

 

Ik las om mij te weren tevergeefs in mijn brevier,

 

Want zij trok heiligschennend verder onder mijn banier.

50

Tot overmaat van ramp verschenen lepe schriftgeleerden,

 

Die in hun werk sofistisch al die zonden excuseerden.

 

De zielen infecterend met dogmatische traktaten,

 

Probeerden zij vergrijpen zelfs voor God nog goed te praten.

 

De naastenliefde ging stilaan aan slaafse angst teloor,

 

De wens te houden van de Heer ging voor vernieuwing door

 

En op zijn best was iedereen bereid zijn ondeugd te belijden,

 

Doch zonder tegelijkertijd het Kwade te bestrijden.

 

Om deze krenking te ontlopen – alles heeft zijn prijs –

 

Zocht ik de stilte in een verre streek van rijp en ijs,

60

Te midden van de hoge bergen, steeds door sneeuw omgeven,

 

Alwaar de winter nimmer door de lente wordt verdreven.

 

Maar tot mijn spijt weergalmde het gerucht van mijn blamage

 

Tot in het duister van mijn solitaire hermitage.

 

Vandaag nog bracht een trouwe stem het treurige bericht,

 

Dat wederom met boze opzet onheil is gesticht:

 

Waar eens de heiligste der koningen zijn heldendaden

 

Opdroeg aan de Heer en mij met gunsten overlaadde,

 

In die gezegende kapel – zo kwam mij nu ter ore –

 

Heeft Tweedracht, konkelend met Sloomheid, plompverloren

70

Wetten, plicht en eerzaamheid bezoedelend, infaam

 

De macht gegrepen, zich bedienend van mijn goede naam.

 

Je duldt toch niet, mijn zuster, deze klap in mijn gezicht?

 

Wordt dan de kerk die vóór jouw poort voor mij is opgericht,

 

Waar alle mensen mij vereerden met hun duurste eden,

 

Het gruwelijke strijdtoneel van hun misdadigheden?

 

Nee, nee, mijn wraak moet op den duur toch zegevieren:

 

Al veel te lang heeft straffeloosheid welig kunnen tieren.

 

Toe, neem je zwaard en laat hen sneven in het aardse slijk.

 

Doe recht, in mensenogen, aan het hemels koninkrijk.’

80

Zo spreekt de opgewonden maagd haar zuster aan,

 

Terwijl de vonken uit haar goedertieren ogen slaan.

 

Meteen laat Themis blijken dat ze haar zal ondersteunen

 

En zij verzekert Vroomheid dat ze niet meer hoeft te kreunen:

 

‘O, goddelijke zuster, die – constant bereid te helpen –

 

Zo vaak de tranen van bedroefde zielen wist te stelpen,

 

Waarom, ten prooi aan een afschuwelijke nood,

 

Schep jij een waanidee dat jouw ellende nog vergroot?

 

Vergeefs tracht men de gloed van ’s mensen liefde te verflauwen:

 

Uit onvergankelijk cement wist God zijn Kerk te bouwen.

90

Het enge tandenknarsen van die infernale bende

 

Zal nooit haar degelijke fundamenten kunnen schenden.

 

In weerwil van de felle strijd – de oorzaak van jouw smarten –

 

Leeft jouw nog altijd zeer geliefde naam in aller harten.

 

Geloof me, juist waar men nu poogt om jou te domineren,

 

Is de beroering die jou kwelt eenvoudig te kalmeren.

 

Verzekerd van jouw zegepraal zal ik je zo vertellen

 

Langs welke weg je de verlangde vrede kunt herstellen.

 

Bedwing derhalve je gezucht en spits alert je oren.

 

Bij die fameuze tempel, die jou immer zal bekoren

100

En waar de goede hemel jou verwende met mirakels,

 

Niet ver van het paleis waar ik me uitspreek in orakels,

 

Bevindt zich een riante en verheven residentie,

 

Door alleman bezocht in toegewijde reverentie.

 

Daar waakt een formidabele en plichtsgetrouwe heer,

 

Gehuld in statig purper, over mijn solide eer:

 

Ariste, die door God en Lodewijk werd uitverkoren

 

Mijn weegschaal stipt te ijken en het onrecht prompt te smoren.

 

Vanaf mijn forse zetel zie ik dankzij deze man

 

De vijand in de rechtszaal zweten als een charlatan.

110

Niet langer wordt de waarheid door bedriegers afgedroogd,

 

Noch wordt het arme weeskind nog gejudast door zijn voogd.

 

Maar waarom al die moeite om zijn beeld te evoceren?

 

Je kent hem goed genoeg: jíj wist Ariste te creëren.

 

Jij bent het die hem heeft gevormd vanaf zijn kindertijd:

 

Zijn reine deugd is het gevolg van jouw vrijgevigheid.

 

Jij schonk hem met de borst jouw goddelijke onderricht,

 

Waardoor zijn rede met een nobel schijnsel werd verlicht.

 

Ook deed zijn hart, dat voor jou brandt met zoveel animo,

 

Publiekelijk nooit afbreuk aan die pure ratio

120

En wenste hij met zijn elan, de mensen steeds nabij,

 

Zich geenszins te verschuilen in een donkere abdij.

 

Ga naar hem toe. Jouw schone naam, mijn zuster, zal volstaan:

 

De deuren van zijn woning zullen gastvrij opengaan.

 

Zijn edele geslacht kent al van oudsher jouw gezicht

 

En zijn gezin omarmt jouw wetten als hun vrome plicht.

 

Eén blik van jou is al voldoende om zijn ziel te raken:

 

Vertoon je en hij regelt stante pede al jouw zaken.’

 

Zo eindigt Themis en de Vroomheid, zeer geëxalteerd,

 

Bemerkt hoe dit betoog haar opbeurt en haar geest kalmeert.

130

Ze spoedt zich naar Ariste om hem aldus te bewegen:

 

‘Wat baat het mij, dat jij je eindeloos en allerwegen,

 

Om mij te dienen, ijverig en onversaagd betoont

 

Als vóór mijn eigen poort de Tweedracht mij verwaten hoont?

 

Twee machtige rivalen hebben nu, door haar gepraamd,

 

In mijn gewijde huis, voorheen zo zuiver en befaamd,

 

Het eerbiedwaardig altaar grof en zedeloos geschonden

 

En iedereen is rusteloos, ontzet en opgewonden.

 

Ach, wijs hen op het zondige van hun gebakkelei

 

En red me door hen te verlossen van hun razernij.’

140

Met deze woorden gaat ze weg. De held blijft in gebed

 

Verzonken achter, helemaal in vuur en vlam gezet.

 

Hij heeft de luister van de bovenaardse maagd herkend

 

En hij ontbiedt meteen de cantor en diens opponent.

 

Mijn geest, o Muze, wordt op dit moment zó zwaar beproefd,

 

Dat hij op zijn verheven baan een trouwe gids behoeft

 

Om te bezingen hoe prudent een smet werd weggeboend,

 

Waardoor een ontoegeeflijk tweetal toch nog werd verzoend.

 

Maar jij, Ariste, die dit grootse wonder zelf verrichtte,

 

Het is veeleer aan jou om ons daarover in te lichten.

150

Ja, jij alleen kunt ons het prangende geheim ontsluiten

 

Hoe jij de cantor ertoe bracht niet langer meer te muiten.

 

Jij kent de strekking van de raad, voorzeker goed doordacht,

 

Waardoor hij eigenhandig de lutrijn heeft t’ruggebracht

 

En hoe vervolgens de prelaat haar zonder dralen,

 

Uit dank voor deze onderdanigheid, weer weg liet halen.

 

Dus spreek en werp een licht op dit miraculeuze feit.

 

Het is voor mij voldoende dat ik in mijn naarstigheid

 

– Ik heb warempel al een zestal zangen neergeschreven –

 

Uit een lutrijn een tweede Iliade wist te weven.

160

Nu rond ik af. Welk heilig vuur mij ook mag inspireren,

 

Wanneer ik aan de held denk die ik dien te portretteren,

 

Wanneer ik jou moet schetsen, wordt mijn radeloze geest

 

Volkomen sprakeloos, confuus en simpelweg bedeesd.

 

Zo gaat het ook, Ariste, in die nobele senaat

 

– Waar Themis dankzij jou weer glorieert in vol ornaat –

 

Wanneer een debuterend strijder, argeloos en groen,

 

Een poging doet aan het retorisch steekspel mee te doen

 

En jouw presentie ongewild met een verblindend licht

 

Diens schuchtere welsprekendheid totaal ontwricht:

170

De nieuwe Cicero, in zijn gedachtengang gestoord,

 

Zoekt huiverend en bleek als was vergeefs naar ieder woord.

 

In zijn benauwdheid én om tijd te winnen rekt hij leep

 

Doch ijdel van de minste term nog elke lettergreep.

 

De miserabele orator, het gestamel moe,

 

Doet er ten langen leste diepbeschaamd het zwijgen toe.

 
   

 
 

 

3

Afgelegen oord – La Grande Chartreuse, gelegen in onherbergzaam gebied in de buurt van Grenoble, is het moederklooster van de strenge orde der kartuizers, die in 1084 werd gesticht door de heilige Bruno (ca. 1032-1101).

8

Geloof, Hoop en Liefde – De drie zogenoemde goddelijke of christelijke deugden.

67

Heiligste der koningen – Lodewijk IX (zie noot 1 van Aan de lezer – 1701).

68

Gunsten – Lodewijk IX liet de Sainte-Chapelle bouwen als schatkamer voor de waardevolle relikwieën, waaronder de doornenkroon en een fragment van het heilig kruis, die hij had weten te bemachtigen. Aan de bouw en inrichting van de kapel heeft hij gigantische bedragen besteed.

92

Cf. Mattheüs 16:18.

103

Residentie – Hôtel de la Présidence, het verblijf van de hoofdvoorzitter van het Parijse Parlement.

105

Heer – Guillaume de Lamoignon (zie noot 3 van Aan de lezer – 1701).

107

Ariste – Afgeleid van het Griekse Aristos (ἄριστος), wat ‘de beste’ betekent.

153

Raad – Morand (zie noot I, 190) beschrijft de oplossing van Lamoignon in detail. Op 31 augustus 1667 liet de magistraat de cantor weten, dat hij de lutrijn de volgende dag, wanneer hij de mis bij zou wonen, op diens koorbank verlangde te zien en dat hij haar derhalve terug moest plaatsten. Lamoignon wees de thesaurier daarentegen op het feit, dat de lutrijn in oorsprong voor het gemak van de cantor op diens bank was geplaatst, maar dat je van zijn opvolgers, als die er zich juist aan ergerden, niet kon eisen dat ze die lezenaar zouden dulden. Dit leidde ertoe, dat de lutrijn terug werd geplaatst en na één dag weer werd verwijderd. Het gevaarte werd opgeborgen in de sacristie, waar het zich na Boileaus dood nog altijd bevond, bedekt door een dikke laag stof.

160

Iliade – Boileau schrijft dat hij van een lutrijn een tweede Ilion heeft gemaakt, waarmee hij verwijst naar Homeros’ Ilias (Ilion was de Griekse naam voor Troje). In de vertaling is gekozen voor ‘Iliade’, wat niet alleen een alternatieve benaming voor de Ilias is, maar ook een generieke aanduiding van een heldendicht.

165

Senaat – Het Parlement van Parijs (zie ook noot I, 28).

171

Marcus Tullius Cicero (106-43 v. Chr.) – Romeins politicus, filosoof en redenaar, van wie veel geschriften, waaronder zijn oraties, bewaard zijn gebleven.