door NORBERT DE VRIES

Elke week een nieuwe beschouwing over een woord

20090402

Vleermuis

Het culturele aanbod hier in het zuiden van Limburg is minder breed dan je soms geneigd bent te denken. Ik kan dit weekeinde naar twee operettes. Ga ik naar R. om Die Fledermaus van Johann Strauss jr. te zien, of naar H. voor La Chauve-souris? Inderdaad, de Franse vertaling, uitgevoerd door de Opéra Royal de Wallonie.

Wat een raar woord hebben die Fransen: chauve-souris, kale muis. De vleermuis is niet kaal. De vleermuis is ook geen muis, maar dat laat ik passeren, want in heel veel talen is het wél een muis.

Ons woord ‘vleermuis’ gaat terug naar vleder, vleêr, en dat woord is etymologisch weer verbonden met ‘fladderen’. Dat komt overeen met wat Noren en Zeden zeggen: flaggermus, resp. fladdermus. Binnen de Scandinavische landen neemt, zoals vaak, Finland weer een aparte plaats in met bedurblaka. Dat blaka is in Engeland via ‘bakke’ tot ‘bat’ geëvolueerd. Dat woord ‘bat’ zou je kunnen vertalen als ‘fladderaar’.

Waar die kale Fransen met hun domme chauve-souris aankomen, hebben de Duitsers, Nederlanders, Engelsen, en Scandinaviërs een heel toepasselijk woord: fladderende muis. Even terzijde: in het Oud-Zweeds heette de vleermuis ‘natbakka’, ofwel: nacht-fladderaar. En dat is de spijker op de kop. De vleermuis vliegt des avonds, na zonsondergang, en des nachts, in het pikkedonker.

In het gewone Latijn heet de vleermuis verspertilio, en ook in dat woord valt de tijdsaanduiding (avond) meteen op. In het wetenschappelijke Latijn wordt over de vleermuis gesproken als: klasse der zoogdieren, orde der ‘chiroptera’ (en dit Latijn is eigenlijk Grieks, namelijk cheiro=hand en ptera=vleugel). De vleermuis behoort tot de ‘handvleugeligen’.

Een Weense operette in het Frans vertalen? Ach, waarom niet? Het libretto van Die Fledermaus, van de hand van Haffner en Genée, was gebaseerd op een Frans toneelstuk (La Réveillon) van Heilhac en Halévy, die nauw samenwerkten met Jacques Offenbach. 

Naar H. of naar R.? Ik blijf maar thuis en leg een heel wat minder bekende operette van Strauss op de draaitafel: Die Blinde Kuh.