Het is een van de zeldzaamste boeken ter wereld: Christianismi Restitutio (Herstel van het christendom). Er zijn slechts drie exemplaren van bekend, en die bevinden zich achter slot en grendel in bibliotheken in Wenen, Parijs en Edinburgh. Het grootste deel van de 997 andere exemplaren van de eerste druk (1553) werd kort na verschijning in beslag genomen en vernietigd in Frankfurt en Lyon. Het restant werd in hetzelfde jaar op 27 oktober in Genève verbrand, samen met de tweeënveertigjarige schrijver: Michael Servetus.

Het leven van Servetus is voor het grootste deel een overlevingstocht geweest. Al in 1533 was zijn eerste boek, De Trinitatis Erroribus (Over de dwalingen aangaande de drie-eenheid) door de kerk van Rome in de ban gedaan, en was hij in zijn geboorteland Spanje door de inquisitie bij verstek ter dood veroordeeld, de zwaarste straf voor een van de zwaarste ketterijen: Servetus, een van de jongste maar ook briljantste bijbelkenners van zijn tijd, verwierp openlijk het concept van de goddelijke drie-eenheid. Hij wilde, zou je kunnen zeggen, de interim-manager op aarde zijn die de goddelijke directie zou afslanken.

Out of the Flames van Lawrence en Nancy Goldstone is een dubbelbiografie: van Servetus en van zijn laatste boek. Vanaf het eerste doodvonnis is het ook een jongensboek, maar dan in geleerde kringen. Servetus neemt onder de naam Michel de Villeneuve een andere identiteit aan, en vlucht naar Parijs, waar hij de universiteit bezoekt, tegelijk met Calvijn en Vesalius. Calvijn had hem twintig jaar later van de brandstapel kunnen redden; Vesalius volgde hij tijdens zijn studie artsenij op als assistent van de anatoom Guinter van Andernach.

Servetus was niet alleen een briljant geleerde, hij was ook hoogbegaafd in het maken van vijanden. Hij had de twistziekte chronisch onder de leden. Twisten doet hij in Parijs; daarna vestigt hij zich in Vienne, als arts, en als redacteur van een plaatselijke drukker en uitgever. In deze Zuid-Franse stad had hij als gerespecteerd man zijn dagen kunnen slijten, maar zijn agressieve geleerdheid speelt weldra weer op, en uiteindelijk ook de onverteerbare gedachte dat zijn ideeën over de drie-eenheid niet geaccepteerd worden. Hij begint aan zijn laatste boek, en naarmate dat vastere vormen aanneemt, zoekt hij de confrontatie met Calvijn, die in Genève de scepter van de reformatie is gaan zwaaien. Christianismi Restitutio wordt in het grootste geheim gedrukt, in balen stro naar Frankfurt en Lyon verscheept, maar Servetus stuurt, onder zijn schuilnaam, naast uitdagende en beledigende brieven, een exemplaar naar Calvijn. Die is minder naïef dan ‘Villeneuve’, en legt al snel het verband: Villeneuve is de ter dood veroordeelde ketter Servetus.

Zo doet zich de misschien wel exclusieve bijzonderheid voor dat zowel de katholieken van Vienne als de gereformeerden van Genève eendrachtig op zoek gaan naar de man die van mening is dat God uniek is, en dat zijn ‘zoon’ Jezus slechts een gewone mens was. Als het onderzoek in Frankrijk aanvankelijk niet erg wil vlotten, scheurt Calvijn het eerste katern uit zijn presentexemplaar van Restitutio, en stuurt die zestien pagina’s naar de autoriteiten in Vienne. Dat helpt. Servetus wordt gearresteerd en op het kasteel gevangen gezet. Hij ontsnapt aan zijn bewakers, zoals ze zelfs in jongensboeken niet kunnen ontsnappen: door voor te wenden dat hij in de tuin zijn behoefte gaat doen. In het in die tijd hopeloos verdeelde Europa zou Servetus, alias Villeneuve, in veel plaatsen een veilig heenkomen hebben kunnen vinden. Maar de geleerde Villeneuve zou de vechtlustige Servetus niet geweest zijn als hij niet voor zijn noodlot had gekozen. Hij gaat niet alleen naar Genève, hij gaat er op de eerste de beste zondag ook ter kerke, en wordt herkend door Calvijns geheime politie.

Over Servetus zijn dikkere, en als het om details gaat wellicht ook betere biografieën geschreven dan die van het echtpaar Goldstone. Out of the Flames heeft echter de niet te onderschatten verdienste dat leven en werk van Servetus gestalte krijgen in de enige zin die na bijna vijfhonderd jaar belangrijk lijkt: het stijgt uit boven de onoplosbare en ondertussen oninteressant geworden discussie over theologische principes en exegetische haarkloverijen. Meer dan een boek over goddelijkheid, is het een boek over menselijkheid. Wat ooit een discussie op hooggeleerd theologisch was, een dogmatische kwestie waarvan de ziel en zaligheid van de gehele christelijke mensheid zozeer afhankelijk werd geacht dat Rome en Genève tegen Servetus samenspanden, lijkt nu vooral een spelletje theologisch Stratego. En een verbazingwekkende botsing van geleerde karakters. Ordinair, maar wel heel spannend en verhelderend.

Dan moet het tweede deel van Out of the Flames nog beginnen: de biografie van die drie exemplaren. Ook dat is een overlevingstocht. Het theologisch traktaat wordt een reisverhaal langs privé-bibliotheken, antiquariaten, veiling- en zelfs koningshuizen. Het mooiste exemplaar van de drie die ontsnapt zijn aan het vuur van Genève bevindt zich in Edinburgh. Ook al is het niet compleet. De eerste zestien pagina’s ontbreken. Boekhistorici nemen aan dat dit het exemplaar is dat Servetus aan Calvijn stuurde. Met de complimenten van de auteur, en de beledigingen.

Het boek dat hem fataal werd, de Restitutio, wordt nog steeds beschouwd als een belangrijke publicatie. De door Servetus voorgestelde reorganisatie van het goddelijk bestuur over zijn wereld vindt ook nu nog weerklank onder gelijkgestemden. Op het internet wordt Calvijn in die kringen (niet ten onrechte) afgebeeld als de boosdoener die in feite de brand in de takkenbossen en de boeken stak. De weinigen die in de loop van vijf eeuwen de Restitutio gelezen hebben, komen echter tot een andere conclusie. In hun standaardwerk over ‘boeken die de wereld veranderden’, hebben Percy en Muir de Restitutio niet opgenomen als een theologisch werk van grote verdienste, maar om de paragrafen die Servetus daarin besteedt aan de bloedsomloop door de longen en hartkamers. De wetenschapsgeschiedenis beschouwt Servetus tegenwoordig unaniem als een voorloper van Harvey’s baanbrekende werk over de bloedsomloop, De motu cordis, bijna honderd jaar na de dood van Servetus gepubliceerd. Het is een bewijs van Servetus’ genialiteit, dat hij toen al, toen hij als onderduiker in Parijs Vesalius opvolgde als anatoom-assistent, een dergelijk inzicht had in de anatomie van de mens. Met een dergelijk postuum eerbetoon zou Servetus geenszins gelukkig geweest zijn. Hij was veel meer geïnteresseerd in de bloedsomloop van God.

Lawrence en Nancy Goldstone: Out of the Flames

Broadway Books; 353 pagina’s; DOLLAR 24.95

ISBN 0 7679 0836 8