Er zou een interessant boek geschreven kunnen worden over de ontdekking van de wereld als resultaat van vergissingen. Columbus zou daarin een belangrijke rol spelen als hij in 1492 de kustlijn van Cuba aanziet voor het vasteland van Azië. Richard en John Landner zouden de rivier de Niger afzakken maar tot hun teleurstelling toch niet in de Nijl uitkomen. Gordon Laing zou weer als eerste Europeaan in Tombouctou aankomen, en er niets vinden van alle vermoede rijkdom. Zo’n ‘Ontdekking van de wereld’ zou ook het verhaal zijn van de reizen naar een geografie die niet blijkt te bestaan. John Franklin zoekt tevergeefs naar de doorvaart tussen de Stille en de Atlantische Oceaan benoorden Canada, en naar de ‘Open arctische Poolzee’. En ‘Het Grote Zuidland’, een legendarisch continent ten zuiden van Australië, het belangrijkste doel van de tweede wereldreis (1772-75) van James Cook, de beroemdste en populairste ontdekkingsreiziger aller tijden.

In zulke schijnbaar mislukte reisverhalen is er altijd iets waardoor we de mislukking onmiddellijk vergeten. Cook verwoordt zijn teleurstelling in zijn logboek (30 januari 1774) vrij nuchter, voor iemand die op dat moment al anderhalf jaar aan het zoeken is. Het Zuidland was er niet, althans niet ‘op een breedtegraad die bevaarbaar is, en in een klimaat dat geschikt is voor de productie van handelswaar.’ Tegelijk schreef hij echter nog wat anders: dat hij verder was gevaren dan enige mens vóór hem, en dat het hem sterk leek dat iemand nog zuidelijker zou kunnen varen. Hij had de grenzen verlegd en het einde van de wereld bereikt, en dat is het enige wat in zulke verhalen telt. Het boek over deze tweede wereldreis, A Voyage Toward the South Pole, was onmiddellijk een bestseller, ook al had Cook eigenlijk niet ontdekt wat hij zocht.

Er is geen ontdekkingsreiziger zo gecultiveerd als James Cook, meestal aangeduid als Captain Cook, een koosnaam. Nicholas Thomas vat het in Discoveries zo samen: ‘Voor het grootste deel van zijn postume leven was Cook meer monument dan mens.’ Hij wordt beschouwd als de ontdekker van Australië (1770), hoewel zeevaarders als Tasman en Dampier daar al eerder de zeilen hadden gestreken. Zijn schip, de Endeavour, is nagebouwd en zeilt zijn wereldreizen na. Elk jaar wordt in Botany Bay de landing van Cook op Australische bodem nagespeeld voor toeristen en Cook-fanaten. Op het internet zijn behalve een officiële website ook tientallen Cook-wandelingen en –pleziervaarten te vinden ‘op historische grond’, alsmede sleutelhangers, badhanddoeken, theeserviezen, en replica’s van schilderijen.

De antropoloog Nicholas Thomas besteedt in Discoveries evenveel aandacht aan de ontdekten als aan de ontdekkingsreiziger. Dat levert een bijzonder informatieve lezing en interpretatie van de beschikbare bronnen op, waarbij Thomas de vaak zo geromantiseerde gebeurtenissen (nobele wilden, exotische rituelen, menseneters) probeert te duiden vanuit het perspectief van de inlandse bevolkingen en hun culturen. En bijna als vanzelfsprekend leidt deze aanpak van het monument naar de mens. Als de dichter Cowper de held bezingt met de regels ‘Wherever he [Cook] found man, to nature true,/ The rights of man were sacred in his view’, dan is dat niet alleen een idealisering maar vooral een Europese weergave van ‘de rechten van de mens’. Aan de andere kant van de wereld denken nog steeds heel veel mensen (onder wie Maori’s en aboriginals) daar terecht heel anders over. In hun cultuur en geschiedenis is Cook geen held maar een prototype van het westers kolonialisme. ‘Cook was een syfilitische racist’, is wel het meest abrupte tegengeluid in Discoveries, afkomstig van een ‘Hawaiiaanse activiste’, die daarmee doelt op de verspreiding van venerische ziekten door Cooks bemanningen. Overigens schreef Cook in zijn logboek al hoezeer hij zich daarvoor als Christen schaamde, maar deze passages werden in A Voyage Toward the South Pole afgezwakt, en in latere edities zelfs helemaal geschrapt. Het meest directe voorbeeld van geschiedvervalsing ten gunste van de heldenverering heeft Thomas voor het laatst bewaard. Het schilderij dat E.P. Fox in 1902 maakte van Cooks landing in Botany Bay, laat de kapitein zien die met een nobel handgebaar zijn mannen opdraagt niet op de plaatselijke bevolking te schieten. Thomas: ‘Het tegendeel is waar. Hij heeft zelf geschreven dat hij het eerste schot loste.’

De Canadese geograaf Samuel Bawlf doet in The Secret Voyage of Sir Francis Drake eigenlijk precies het omgekeerde. Bawlf probeert zijn held nog groter te maken dan hij in werkelijkheid al is. Drake, wiens reputatie er toch voornamelijk een is als kaper, vrijbuiter, en een van de coryfeeën in de zeeslag met de Spaanse Armada, heeft volgens Bawlf als ontdekkingsreiziger maar één gelijke: Cook. Zagen we bij Thomas een Cook die niet kon vinden wat hij zocht, Het Grote Zuidland, bij Bawlf hebben we te maken met de Canadese provincie Brits-Columbia, dat op zoek ging naar een ontdekker. Of in ieder geval een legende die met een groots gebaar gebood niet op de plaatselijke bevolking te schieten.

Bawlfs theorie is eenvoudig. In 1577 vertrok Drake naar Zuid-Amerika voor zijn dagelijkse beslommeringen: Spaanse schepen aanvallen en uitplunderen. Hij zou echter ook een geheime opdracht hebben gekregen van koningin Elizabeth zelve: doorvaren langs het Noord-Amerikaans continent, naar Alaska, en van daaruit langs het noorden van Canada terug naar de Atlantische oceaan: de Noordelijke doorvaart. Tweehonderd jaar later zou dat Cook niet lukken op zijn laatste zeereis, en het lukte dus ook Drake niet, maar hij kwam wel verder dan Cook, zegt Bawlf, zodat Brits-Columbia zich voortaan mag verheugen in een ontdekker van wereldfaam: Francis Drake.

Dat heeft een amusant boek opgeleverd waarin de zeereis van Drake minutieus wordt gevolgd. Ook Bawlfs speurtochten door het werk van cartografen als Ortelius en Hakluyt is fascinerend. Maar het overtuigende bewijs van de geheime Drake-missie wordt bij lange na niet geleverd. Daarvoor moeten er te veel historische haartjes nogmaals gekloofd worden, is er te veel interpretatie en te weinig document. Bawlfs ontdekking heeft veel media-aandacht gekregen in Canada, maar ook harde kritiek uit wetenschappelijke kring. Dat laatste komt omdat hij uiteindelijk een slechte ontdekkingsreiziger is. Net als Cook had hij aan het eind van zijn boek moeten toegeven dat hij het gezochte bewijs niet had kunnen vinden, maar dat niemand verder was gekomen dan hij. De vergissing menselijk gemaakt. Maar dat deed hij niet. Omdat hij een monument wilde worden.

Nicholas Thomas: Discoveries – The Voyages of Captain Cook.
Allan Lane; 504 pagina’s; EURO 42,60.
ISBN 0 713 99557 2.

Samuel Bawlf: The Secret Voyage of Sir Francis Drake.
Allan Lane; 400 pagina’s; EURO 35,--.
ISBN 0 713 99589 0.