vignetenkleur.jpg (4514 bytes)

INHOUD

VOLGENDE

VORIGE

vignetc.jpg (2292 bytes)

HEMEL & AARDE

door ED SCHILDERS

logo.jpg (12658 bytes)

Het Maken van Boeken
Woort - Patroon - Hand - Modern - Geheim - Claeus - Missie


Een van de aardigste teksten die ik ken over het maken van boeken, is een contract. Het werd opgesteld in het jaar 1500 op "het feest van de bekering van Sint-Paulus", ofwel 25 januari, en het betreft de vervaardiging van een met de hand geschreven missaal. De tekst van het contract is vooral zo leuk door het middelnederlands dat nog heel leesbaar is, en door zijn gedetailleerdheid. Waarschijnlijk is dit document een van de oudste voorbeelden van een overeenkomst waarin de vormgeving van een boek zeer precies geregeld wordt. Ik had daar nog nooit lang bij stilgestaan, dat de makers van manuscripten (handgeschreven boeken) uiteraard ook te maken hadden met die dingen waarover vormgevers en ontwerpers zich nog steeds het hoofd breken: marges, interlinie, letterkorpsen en -typen, kleurgebruik, en dergelijke.

Op die 25ste januari dus, heeft "de proest van Everbode aen her Jacoben prior van den bogarden tot Loevene verdyngt enen myssael nae der ordene van Premonstreyt gescreven te worden van brueder Claeus van Tongheren zynen medebrueder." Ofwel: de proost van Averbode is de contractant die het schrijven van een missaal heeft aanbesteed bij broeder Jacob. Jacob is prior van de lekebroeders in Leuven, en een van zijn medebroeders, Claeus, zal het werkelijke schrijfwerk verrichten en wel volgens de traditie van de Norbertijnen (Premonstreyt).

Eerst wordt de "papiersoort" gekozen: vellen perkament van 23 duim. De proost betaalt die, maar als de vellen gebreken vertonen dan is Claeus daar verantwoordelijk voor: hij moet ze dan "weder om seynden".

Wat de letter betreft gaan de partijen akkoord dat Claeus een voorbeeld zal nemen aan een letter die hij gezien heeft in een "geprent", een gedrukt, missaal. Het zijn "gebroken letteren groot ende claer", grote, heldere Gotische letters, en hij zal ze schrijven op "persse oft sanguyn linien", paarse of bloedrode lijnen. Verder zal hij de pagina indelen volgens de "recht proportie", in kolommen ("gedivideert met columpnien"), en hij zal er toch vooral ook niet te veel regels op willen maken, want dat maakt zo'n propvolle indruk.

Hoewel er voorbeelden zijn, wordt nu contractueel vastgelegd welke letters groter dan de andere moeten zijn, welke met rood geschreven (rubryc scryven) moeten worden, blauw (lazuer), of versierd: "gefloreert". Bijvoorbeeld: "Tgeen dat den choer met noten singt sal wat minder syn van letteren"; kleinere letters dus voor de te zingen tekst. En ook de verschillende onderdelen van de heilige mis hebben blijkbaar hun typografische hiėrarchie: "Van de Secreten ende Postcommunio selen de capitael letteren mynder syn dan van den Collecten, ende de capitael lettre van den Introitus sal meerdere zyn dan van den Collecten.

Het zakelijk deel van het contract is heel wat korter. Broeder Claeus moet, om te beginnen, een proef maken van twee katernen (de gevouwen perkamentvellen), en deze teksten ook, zoals we dit nog steeds zeggen, "opmaken". De proost zal dan bezien of het werk hem "niet aen en staet oft en genuegt", en als het inderdaad naar genoegen is, dan krijgt de schrijver zestien stuyvers per katern. Het opmaken wordt extra betaald: twee stuyvers "voer de gulden letteren, floratie ende illuminatie".

Was broeder Claeus betrouwbaar? Ik vroeg het me af omdat, als een soort concurrentiebeding, het contract vervolgens stipuleert dat hij "egeen ander occupatie oft werck aen nemen" mag totdat het onderhavige boek voltooid is. Of was dat al in 1500 een standaardclausule in dergelijke contracten?

Alles lijkt nu fijn geregeld, de letters, de steunkleuren, de opmaak. Alles, behalve de termijn. Die wordt niet genoemd.

En dat hebben ze geweten.

Een snelle afschrijver was Claeus blijkbaar niet. Acht jaar later had hij zijn werk nog niet af. Het is hem toen uit handen genomen, en anderen hebben het afgemaakt.

De volgende keer, zal de proost gezegd hebben, gaan we toch maar naar zo'n nieuwerwetse drukker.



vigneta.jpg (3816 bytes)