CuBra
Inhoud Eisenbarth
Home
Andere rubrieken van Ben Hartman
Inhoud dieren- liedjes
lnhoud kluchten
Inhoud beroepen- liedjes
 

Ben Hartman

Ik ben de Dokter Eisenbarth
Leven en werk van een rondtrekkende Duitse plattelandsdokter (1663-1727)

1 - Inleiding

Dit verhaal gaat over een Duitse plattelandsdokter: Johann Andreas Eisenbarth.

 

Hij werd geboren in 1663 in Oberviechtach, een klein plaatsje in de Oberpfalz, dicht tegen de Tjechische grens.

Eisenbarth stierf in 1727, na veel omzwervingen in het Duitse rijk van de 17de en 18de eeuw, in Hannoversch Münden, een mooi stadje even ten Noorden van de stad Kassel.

In deze 64 jaar gebeurde er nogal wat in het roerige leven van deze rondtrekkende plattelandsdokter.

 

Aanvankelijk was men van mening dat het verhaal over Eisenbarth een legende was, dat het een verzonnen personage was.

Maar langzaam drong het in Duitsland door, vooral door archiefonderzoek, dat Eisenbarth echt bestaan had en als ‘kwakzalver’ zijn werk deed in grote delen van het Duitse Rijk.

Dat men hem als kwakzalver afschilderde, een hardnekkig misverstand zoals uit het volgende verhaal zal blijken, kwam vooral door een spotlied dat over hem gemaakt werd door studenten in de universiteitsstad Göttingen in 1800.

 

De Nederlandse variant van dit spotlied kende ik al enige jaren, bij ons is sprake van Dokter Grijzenbaard, en meer informatie over deze bijzondere Duitse wonderdokter werd gegeven door de Belg Roger Hessel in 1983.

 

Pas veel later, in 2006, ben ik me echt voor de persoon Eisenbarth gaan interesseren door een artikel dat ik van internet binnen haalde:

"Berühmte Männer der Stadt Oberviechtach, Johann Andreas Eisenbarth".

Het was geschreven door Dr. Erich Mathieu, destijds stadsarchivaris van Oberviechtach, de geboorteplaats van Eisenbarth.

 

Maar ik wilde meer, in Duitsland naar plaatsen gaan waar er nog sporen te vinden zijn van Eisenbarth.

Ik begon in het najaar van 2006 in Hannoversch Münden en in de zomervacantie van 2007 bezocht ik Göttingen en Oberviechtach.

 

Ik wil hier graag verslag van doen in een aantal afleveringen op deze Cubra-site.

 

Eisenbarth is o.a. in Nederland en Vlaanderen ook bekend geweest.

Niet zo zeer met betrekking tot zijn medisch handelen; Eisenbarth is vooral bekend geworden door een spotlied dat over hem gemaakt is in het jaar 1800 en waar veel varianten van verschenen zijn, in veel landen.

Verderop in dit verhaal kom ik hier uitgebreid op terug!

 

Ik leerde dokter Eisenbarth kennen door een lied dat Rolf Janssen in de jaren zeventig van de vorige eeuw, eens optekende in Antwerpen bij R. Ferket.

In Nederland werd Eisenbarth: Grijzenbaard, een logische ‘verbastering’.

 

De vijf coupletten van dit spotlied waren mijn eerste kennismaking met, wat ik toen nog dacht, deze kwakzalver.

 

 

Dokter Grijzenbaard.

 

1.

Ik ben de dokter Grijzenbaard,

wieze, wieze, wies bom bom

‘k Genees de ziekten alleraard,

wieze, wieze, wies bom bom

'k kan maken dat de dove gaat

en dat de lamme mij verstaat,

 

Refrein:

lirom, larom lepelsteel,

wieze, wieze, wies bom bom

victoria, victoria, wieze, wieze, wies bom bom.

 

2.

De kosterszoon te Castricum

Die gaf ik tien pond opium,

Hij is daarvan in slaap geraakt

En tot nu toe niet ontwaakt,

 

Refrein.

 

3.

De goede hoofdman van der Vorst

nam ik drie bommen uit zijn borst,

hij stierf ervan op korte tijd

maar ook hij was z'n schelmen kwijt,

 

Refrein.

 

4.

Te Brussel had ik ene klant

die klaagde van een holle tand,

ik schoot hem uit met mijn geweer

nu klaagt hij van geen tandpijn meer,

 

Refrein.

 

5.

Ik geef zelfs brillen voor het gehoor,

echt glas daar sta ik borge voor,

dat mijne kunst effecten doet

dat zweer ik bij mijn doktershoed,

 

Refrein.

 

In 1983 kwam ik meer te weten over deze Grijzenbaard, door een bijdrage van de Vlaming Roger Hessel in Jaarboek I, een uitgave van het Volksmuziekatelier in Galmaarden (B).

 

In dit artikel, "Ik ben de dokter Grijzenbaard…" baseert Roger Hessel zich op een door hem geraadpleegde bron: Halfmaandelijks orgaan "TOERISME" van februari 1936.

In deze bijdrage wordt duidelijk dat de naam Grijzenbaard een ‘vertaling’ is van de Duitse naam Eisenbarth en dat deze persoon geen legende is maar wel degelijk bestaan heeft, het was een historische persoon. Eigenlijk geen kwakzalver, maar een ‘echte’ arts.

Heel veel meer informatie bevat deze bijdrage van Roger Hessel niet en bovendien wordt een onjuist geboortejaar van Eisenbarth genoemd en klopt de naam van de geboorteplaats niet.

 

In de wat oudere publicaties over Eisenbarth wordt steeds aangehaald dat hij in Viechtach is geboren in het jaar 1661.

Aan deze foute gegevens kun je dan direct de conclusie trekken dat de auteur van zo’n bijdrage nog niet op de hoogte was of kon zijn van de meest actuele informatie over het leven van dokter Eisenbarth.

 

Vele jaren later, om precies te zijn in 2006, ging ik me eens meer verdiepen in de geschiedenis van deze figuur Eisenbarth.

Ik stond op het punt kwakzalversliedjes te verzamelen om deze te gaan publiceren op de Cubra-site.

Het leek me aardig en interessant om eens wat meer te weten te komen over de geschiedenis van deze Duitse historische figuur.

En was het een legende of heeft Eisenbarth echt bestaan, was het een kwakzalver of toch een vermaarde dokter?

Allemaal vragen die ik, in eerste instantie voor mezelf, wilde beantwoorden.

Ik ging eens op internet kijken wat ik daar kon vinden over Eisenbarth.

Mijn nieuwsgierigheid werd meteen gewekt door het al eerder genoemde artikel van Dr. Erich Mathieu: ‘Berühmte Männer der Stadt Oberviechtach, Johann Andreas Eisenbarth’.

 

In juni 2006 heb ik deze bijdrage van de voormalige stadsarchivaris van Oberviechtach gedownload.

De Duitse taal schrok me aanvankelijk af, sinds de HBS in Boxtel, waar ik in 1968 mijn diploma haalde, heb ik me niet meer ingelaten met de taal van onze Oosterburen.

Ik ben er inmiddels weer in thuis, weliswaar met behulp van een woordenboek!

Toch vroeg ik m’ n goede vriend en oud- inwoner van Tilburg, Rolf Janssen, na een jarenlang verblijf in Duitsland inmiddels al een echte Duitser gezien zijn steeds gebrekkiger Nederlands, of hij dit artikel voor mij wilde vertalen.

 

Het werd me steeds meer duidelijk dat we te maken hebben met een beroemde historische Duitse persoonlijkheid.

Volgens Erich Mathieu hoort Eisenbarth thuis in het rijtje: Tijl Uilenspiegel, de Rattenvanger van Hamelen en de Baron von Münchhausen.

Alleen: waren dit wel bestaande figuren of personen uit sprookjes en/of volksverhalen?

Misschien een beetje een ongelukkige opsomming van Mathieu?

 

Ik besloot eens een bezoek te gaan brengen aan de plaats waar Eisenbarth gestorven en begraven is: Münden.

Sinds 1991 heet dit prachtige plaatsje, iets ten noord-oosten van de stad Kassel, officieel Hannoversch Münden, afgekort als Hann. Münden.

Gemakshalve blijf ik van Münden spreken in deze bijdrage.