|
Tegenwoordig
ligt de zaak wat ingewikkelder. Met de commercialisering van het literaire
uitgeefbedrijf en de toenemende productie van licht verteerbaar proza
verschijnen er steeds meer literaire romans, die beslist niet beter zijn
dan de doorsnee-thriller uit de Zwarte Beertjes-reeks van Bruna. Toch
voelen veel Nederlandse misdaadauteurs zich nog steeds ondergewaardeerd en
beklagen ze zich wanneer literaire schrijvers zich van de techniek van de
misdaadroman bedienen en zo een Gouden Strop in de wacht slepen.
Paradoxaal
genoeg illustreren de Maand van het Spannende Boek en de jaarlijkse
uitreiking van de Gouden Strop dat de status van de thriller en de
detective in de Nederlandse letteren nog steeds beroerd is. De bekroning
van Maarten ‘t Harts Het woeden der gehele wereld (1994) en Tim
Krabbé’s Vertraging (1995) gaf destijds aanleiding tot gekrakeel
over de branchevervaging tussen misdaadfictie en ‘hogere’ literatuur.
Tomas Ross, René Appel, Theo Capel en hun vakbroeders vroegen zich af of
de toekenning van de prijs aan een literaire schrijver niet in strijd was
met de bedoeling van de Gouden Strop. Het ging toch om de promotie van de
misdaadroman in Nederland?
Ook
andersom was er sprake van koudwatervrees. Tim Krabbé stak zijn dédain
voor de misdaadroman niet onder stoelen of banken en zei: "Ik raak
zeer geïrriteerd als ze het etiket ‘thriller’ op mijn werk plakken.
Dat is een snackbar-bord op mijn driesterrenrestaurant." Hier sprak
duidelijk een chef-kok die bang was voor frietbakker te worden uitgemaakt.
Het zou hem meer hebben gesierd als hij in navolging van de Amerikaanse
schrijver Paul Auster juist had erkend dat de beste vertegenwoordigers van
de misdaadroman ‘pretentieloze, rechttoe-rechtaan schrijvers’ zijn die
‘niet alleen meer over het […] leven te zeggen hebben, maar vaak nog
gehaaidere, frissere zinnen’ schrijven dan de zogeheten serieuze
schrijvers.
Wie
het werk van Hammett, Chandler, Simenon, Highsmith, Elmore Leonard, James
Ellroy en andere grootmeesters van de misdaadroman kent, weet dat de
grenzen tussen literatuur en populaire misdaadfictie niet altijd even
scherp te trekken zijn. Gecanoniseerde schrijvers als Faulkner (Sanctuary),
Graham Greene (The Third Man), Capote (In cold blood) en
zelfs Umberto Eco (De naam van de roos) maakten geraffineerd
gebruik van de conventies van de misdaadroman. Daarmee appelleerden ze aan
onze heimelijke zucht naar sensatie en behoefte aan de oplossing van
raadsels in een wereld waar elke samenhang en logica soms verdwenen lijkt.
Verhalen over moord en doodslag blijven fascinerend, of het nu Kain en
Abel is of ‘een interessant geval van vermomming en poging tot moord
als Roodkapje’ zoals Julian Symons ooit schreef.
Toch
blijft er behoefte aan onderscheid bestaan. Critici hameren erop dat een
misdaadroman vooral escape en amusement biedt en over moord en doodslag
moet gaan. Maar ook deze aantrekkelijke definitie is niet waterdicht.
Negentiende-eeuwse feuilletonisten als Dickens, Balzac en Zola lieten hun
personages misdaden plegen, gebruikten een cliffhanger aan het eind
van elke hoofdstuk en moesten voor alles entertainen, omdat ze voor hun
maandelijkse inkomsten afhankelijk waren van de opbrengsten uit hun
schrijfarbeid.
Is
de oplossing van een moordraadsel dan het exclusieve kenmerk van een
misdaadroman? Dat geldt zeker vooral voor de ouderwetse whodunnit
met zijn soms quasi-wetenschappelijke speurtocht naar de dader, waarin
logica en deductie centraal staan. Raymond Chandler deed de klassieke
puzzelroman in de ban, omdat het een futloos en onrealistisch genre was
geworden dat te ver van de rauwe werkelijkheid afstond, en transformeerde
de whodunnit tot iets geheel nieuws. Gewaagder is de whydunnit
waarin we meteen te weten komen wie de moord heeft gepleegd, maar we
nieuwsgierig blijven doorlezen omdat we de motieven van de dader willen
begrijpen. De howdunnit met zijn nadruk op de ontmaskering van de
listen en de lagen van de moordenaar, leunt meer op de traditionele
formule, maak kan spannend zijn als de auteur van goede huize komt.
Waarom
zouden we de zaak niet eens omdraaien en literaire schrijvers erop wijzen
dat ze in ambachtelijk opzicht veel kunnen opsteken van de beste
misdaadauteurs? Hemingway liet zich al inspireren door het kale,
onopgesmukte proza van Dashiell Hammett. Schrijvers uit de Amerikaanse
school van het dirty realism als Raymond Carver en John Ford
borduurden daar behendig op voort. Ook leent de ruige, cynische toon van
de gemiddelde crime novel zich uitstekend voor een pastiche of
parodie, zoals Martin Amis demonstreerde in Night train. Alleen al
stilistisch kan er dus een vitale impuls van goede misdaadfictie uitgaan,
omdat sommige misdaadauteurs minder gehinderd worden door literaire
remmingen. Hun spreektaal-achtige dialogen zijn vaak sprankelender en
realistischer dan de gekunstelde spraakwatervallen waar we in veel
intellectuele romans op worden getracteerd.
Omdat
misdaadfictie in de eerste plaats moet amuseren, mag de schrijver de
gemiddelde lezer niet intimideren met moeilijke woorden of homerische
vergelijkingen. Veel beter is een effectieve, kale stijl, liefst met
gebruikmaking van concrete werkwoorden en zelfstandige naamwoorden, en
ontdaan van hinderlijke franje als sierlijke adjectieven, uitgesponnen
metaforen of lange innerlijke monologen. Geen wonder dat veel
misdaadschrijvers de grondbeginselen van het vak in de journalistiek
leerden.
De
beste misdaadromans gaan niet per sé over de cerebrale speurtocht naar
een moordenaar, maar schilderen vooral een sfeer of milieu (b.v. Los
Angeles in de jaren dertig, Amerika in de Kennedy-era, Nederland aan de
vooravond van de moord op Fortuyn) en troosten ons niet met de
geruststellende gedachte, dat alles uiteindelijk goed afloopt. Nee,
meestal eindigen ze in mineur. Ze verschaffen ons inzicht in de
raderwerken van een gewelddadige samenleving en ze bevredigen op een
primitief niveau onze behoefte aan bestraffing van het kwaad. Bovendien
hebben ze een onmiskenbaar eigen atmosfeer en stijl. Je kunt The big
sleep van Raymond Chandler blijven lezen vanwege de couleur locale en
de virtuoze dialogen zonder iets te snappen van de ingewikkelde intrige,
waar overigens soms geen hout van klopt. James Ellroy blijft leesbaar
vanwege zijn mitrailleur-achtige proza, bruutheid en obsessie voor schuld
en boete.
Vooral
de rechttoe-rechtaan stijl, de suspense en de naargeestige sfeer van de
keiharde roman noir hebben menige literaire schrijver geinspireerd
tot de compositie van een spannende roman met een filosofische inslag. De
New York-trilogie van Paul Auster is een metafysische zoektocht naar
identiteit op basis van het stramien van een detective. Lang voordat
Auster naam maakte als intellectueel romancier probeerde hij in zijn
onderhoud te voorzien als broodschrijver van detectives. Hoe kafkaesk en
diepgravend zijn oeuvre inmiddels ook mag zijn, Auster profiteert nog
steeds van zijn kennis van de hardgekookte roman. In zijn huidige werk
gebruikt hij thriller-elementen en een uitgebeende stijl om zijn boeken
meer suspense te geven.
Paul
Auster is niet toevallig zeer geliefd in Frankrijk. Misdaadschrijvers uit
de hard boiled school mochten er al vroeg op een welwillende,
kritische belangstelling rekenen. Na de Tweede Wereldoorlog richtte
Duhamel de fameuze Serie Noir op, een reeks waarin de belangrijkste
Amerikaanse vertegenwoordigers van het genre verschenen. Malraux en Gide
bewonderden Hammett. Joseph Kessel zorgde voor de promotie van Horace
McCoy wiens They shoot horses don’t they door de existentialisten
als een genadeloos, metafysisch verhaal over marathon-dansen in het
Hollywood van de Depressie werd geprezen. In McCoy’s groteske novelle
zagen ze vooral de uitwerking van een interessant filosofisch probleem:
mag je iemand anders uit mededogen vermoorden? Sartre zou later opmerken:
" We zochten in de Amerikaanse roman iets heel anders dan alleen maar
wreedheden en geweld.’
Zoals
de essayist Ed Schilders in een interessante studie aantoonde is L'étranger
van Camus misschien wel het bekendste voorbeeld van een literaire roman
die gemodelleerd werd naar een misdaadverhaal. Het boek verscheen in 1942
toen de stroming van de 'hardboiled novel' al lang en breed tot Frankrijk
was doorgedrongen. Albert Camus liet zich inspirereren door The postman
always rings twice van James Cain, dat in 1939 was verfilmd door de
Franse cineast Pierre Chenal en drie jaar later als Ossesione door
Visconti.
The
Postman gaat over de ter dood veroordeelde Frank die, terugblikt op
de gebeurtenissen die tot zijn arrestatie leidden. Hij herinnert zich hoe
hij als zwerver werk vindt bij een Grieks-Amerikaanse restauranthouder.
Samen met diens echtgenote Cora beraamt hij twee moordaanslagen op 'de
Griek' . De eerste aanslag mislukt, de tweede poging, een geënsceneerd
auto-ongeluk, slaagt wonderwel. Wanneer Cora een telegram krijgt waarin
staat dat haar moeder is overleden, reist ze af naar de begrafenis en
heeft Frank een slippertje met ene Madge. Als Cora later zelf bij een
fataal auto-ongeluk om het leven komt, wordt Frank beschuldigd van haar
dood en gearresteerd.
Camus
gebruikt ook het gegeven van de begrafenis, maar dan aan het begin van
zijn boek. Meursault, de hoofdpersoon, ontvangt een telegram met de
doodstijding van zijn moeder. Hij gaat vervolgens naar een lachfilm van
Fernandel en brengt de nacht met de vrouw Marie door. Na de uitvaart van
zijn moeder raakt hij betrokken bij een vendetta in Noord-Afrika waarna
hij een Algerijn vermoordt. Net zoals Cora blijft Meursault onbewogen na
de begrafenis van zijn moeder. Hij zegt letterlijk: 'Uiteindelijk was er
niets veranderd.'
In
beide boeken maken de rechters gebruik van oneigenlijke argumenten om een
doodvonnis uit te lokken. Frank uit The postman wordt veroordeeld
omdat de jury denkt dat hij er met Madge vandoor wilde gaan en bang was
dat Cora hem uit wraak zou verlinken. Meursault uit L'étranger
bekent weliswaar de moord op de Algerijn, maar wordt ter dood veroordeeld
omdat hij een 'misdadig hart' heeft. Immers, na het overlijden van zijn
moeder ging hij gewoon naar de bioscoop en dook hij in bed met Marie.
The
postman always rings twice leest als een realistisch, hardgekookt
verhaal, terwijl L'étranger een filosofische roman is over het
absurde leven van een indolente man die zich pas bij zijn terechtstelling
realiseert dat zelfs een stuurloos bestaan alleszins gelukkig kan zijn.
Ook al lijkt het leven zinloos, het kan maar het beste helemaal geleefd
worden. Net zoals Frank begrijpt Meursault achteraf niet goed waarom hij
iemand kon vermoorden. In de rechtszaal geeft hij de verblindende zon de
schuld. Iedereen lacht hem uit, behalve een journalist in wie we Camus
herkennen.
Allemaal
mooi en wel, maar welke Nederlandse auteurs hebben zich toegelegd op het
schrijven van literaire fictie volgens het stramien van de misdaadroman?
Couperus is natuurlijk een klassiek schoolvoorbeeld. Hij schreef met Van
oude mensen een literaire thriller en familieroman over de nasleep van
een crime passionel in Nederlands-Indie.
Harry
Mulisch gebruikte de conventies van de whodunnit succesvol in De
Aanslag, waarin de spanning afhangt van de vraag wie de dader van de
moord op een collaborerende politieagent is geweest. Gerard Reve maakte
een mooie, broeierige literaire thriller met De vierde man, een
gesloten-kamermysterie met homo-erotische ondertonen.
Van
de drie auteurs uit ons taalgebied die een mix van misdaad- en literaire
fictie schrijven, hebben er twee de Gouden Strop gewonnen. Maarten ‘t
Hart is met zijn voorkeur voor de psychologische thriller duidelijk een
adept van de school van Patricia Highsmith, hoewel hij bij het bedenken
van zijn intriges sterk leunt op de Agatha Christie-school en het logisch
denken en deduceren bij hem een wel erg centrale rol spelen. In De
zonnewijzer (2002) combineert hij zijn voorliefde voor travestie, het
gereformeerde cultuurgoed en satire op het academisch milieu met een
moordverhaal waarin het dubbelgangersmotief een grote rol speelt. Het is
allemaal heel inventief en intelligent gedaan, maar het blijft toch vooral
een kluchtig detectiveverhaal dat het moet hebben van de hilarische
beschrijvingen en komische dialogen. In zijn vorige literaire thriller –
Het woeden der gehele wereld – slaagde hij beter in zijn opzet.
Tim
Krabbé schrijft zeer hybride romans. In 1984 wees het Fonds van de
Letteren een subsidieaanvraag af voor zijn evergreen Het gouden ei,
omdat de thrillerstijl en de hoge amusementswaarde niet te verenigen
zouden zijn met de eis van literaire diepgang en stilistische kwaliteit..
Dat hij niet van de straat is, bewijst Krabbe met zijn bizarre intriges en
obsessie voor thema’s als macht, vriendschap en liefde. In Het gouden
ei heft de vereniging in de dood het kwellende gemis van een geliefde
op en eenzelfde zwart-romantisch procedé past hij min of meer toe in Vertraging
en De grot.
Zijn
stijl varieert van vlak tot aangenaam strak en zijn beeldspraak is heel
raak en origineel, hoewel hij soms met zijn ietwat gezochte metaforen de
plank merkwaardig mis kan slaan. Hij schrijft in elk geval geen crime,
want daarvoor zijn z’n boeken te melancholisch en doet hij een te groot
beroep op de bereidheid van de lezer om te geloven in de macht van het
toeval. Dat hij echter kwistig de technieken van de thriller toepast,
staat buiten kijf, en alleen al daarom zou hij ruiterlijk voor zijn
schatplichtigheid aan het misdaadgenre mogen uitkomen.
Renate
Dorrestein liet zich in Het geheim van de schrijver al kennen als
iemand die verzot is op plotten, intriges bedenken en de lezer listig om
de tuin leiden, eigenschappen die ze deelt met veel misdaadauteurs en
vertellers als Graham Greene en Iris Murdoch. Dat ze internationaal
doorbrak met Een hart van steen, waarin een gezin door een
moordpartij desintegreert, hoeft geen verbazing te wekken. Amerikanen zijn
verzot op angst, dood en walging in de suburb. Dorrestein heeft de
Vinex-wijk getransformeerd tot het epicentrum van haat en sadisme en de
moord van de straat naar de doorzonwoning gehaald. Ondanks haar ietwat
jolige Joop ter Heul-toon weet Dorrestein door een intelligente plot, de
juiste dosis broeierigheid en horror, en de alledaagse, herkenbare decors
een flinke dosis huiver in haar proza te introduceren.
Opvallend
is dat de Nederlandse literaire schrijver moord en doodslag nauwelijks als
een sociologisch verschijnsel beschrijft, weinig feitelijke research doet
en zich liever laat inspireren door de puzzelroman of de psychologische
thriller dan door de hardboiled novel. Dat is jammer want de 'roman
noir' en de detective met een private eye in de hoofdrol bieden
vaak interessantere aanknopingspunten voor een literair verhaal met
filosofische implicaties. Maar ja, Nederland heeft geen Al Capone gekend
en gangsteroorlogen bleven beperkt tot kleinschalige afrekeningen in het
criminele milieu.
Niettemin,
de voortdurende aanwas van interessante, kwalitatief hoogstaande thrillers
en detectives bewijst dat het genre vitaal is en zichzelf blijft
vernieuwen. Juist dankzij de verfrissende pretentieloosheid van ‘the
boys in the back room’en hun grote aandacht voor plotten kunnen
literatoren het nodige van hen leren. De Amerikaanse schrijver Paul Auster
doet daar in elk geval niet nuffig over. Bovendien roemt hij de betere
misdaadroman als een heilzaam medicijn en een balsem voor stress en
chronische beklemming. Een betere aanbeveling voor het genre valt moeilijk
te bedenken.
TERUG
NAAR BEGIN PAGINA |
