Liedjes van vroeger

Een moordlied als een thriller - opgetekend door Harrie Franken en van commentaar voorzien door Ed Schilders

Informatie over dit lied kunt u mailen aan Ed Schilders

Inleiding

Het lied ‘Van de plicht van vader en moeder’ is zeer bijzonder, omdat het volledig afwijkt van de gangbare opzet van moordliedjes. Harrie Franken heeft het vóor 1978 opgetekend in Diessen, en opgenomen in zijn boek ‘Liederen en dansen uit de Kempen’ (nog verkrijgbaar via de boekhandel). Je zou het aan de titel niet herkennen als een moordlied, maar het is dan ook eerder bedoeld als een thriller, en dat maakt het uitzonderlijk, zo niet uniek. De zanger is hier een verteller, en hij neemt de ruimte: liefst 33 coupletten van vier regels. Het gaat over een arme man die vrouw en zeven kinderen moet onderhouden. Als hij weer eens ver van huis naar werk op zoek is en in een noodweer terechtkomt, wil hij bij een herberg overnachten in de stal, maar dat wordt hem geweigerd door de waard. Even later arriveert een rijke koopman, en als diens paard naar de stal wordt gebracht, sluipt de arme man mee naar binnen, en hij gaat liggen slapen ‘onder de krib’.

Maar dan:

Daar men den koopman moordde op zijn kamer

om het bezit diens geld en van zijn paard

sloeg men hem dood met enen zwaren hamer

ieder verschrikt al wie zijn lijk aanstaart.

Handlangers van de waard gaan het lijk in de stal begraven, en de zanger laat merken dat daar al meer slachtoffers liggen. Dan zien ze de slapende armoedzaaier. Ze leggen het lijk naast hem, en ook een mes met het bloed van de koopman. Behalve door armoede wordt de man nu ook door onrecht getroffen. Hij wordt gearresteerd als dader:

Hij wil de zaak door enen eed verklaren

maar de waard die werd geloofd als een deftig man.

En de rechtbank:

Sprak het vonnis uit dat hij als moordenaar

het schandschavot tot doodstraf moest betreden

alhier tot spiegel in het openbaar.

Nu wordt het lied even een smartlap, want als de arme man op het schavot staat, gebeurt dit:

het jongste zoontje kluistert om zijne leden

al die het zagen barstten uit in traan

Het kind riep: ‘Lieve vader, neemt mij mede

laat mij met u ook naar de hemel gaan.’

Een van de daders wordt het te machtig en hij bekent de ware toedracht. De executie wordt onderbroken, en in de stal worden liefst 34 lijken gevonden. Eindelijk is er gerechtigheid, want de arme vader krijgt ‘een ambt voor heel zijn leven’ als beloning.

Harrie Franken geeft geen enkel commentaar bij dit bijzondere lied. Toch moet het al heel oud zijn (de doodstraf werd in Nederland afgeschaft in 1860). Het zal waarschijnlijk niet gebaseerd zijn op een ware gebeurtenis, maar mogelijk wel op een legende of mythe.

Hieronder volgt de complete tekst zoals Franken die heeft opgetekend, met mijn commentaar. Voor de bijbehorende muzieknotatie zie zijn boek 'Liederen en dansen uit de Kempen'.

Van de plicht van vader en moeder

Het lied begint vrij algemeen met de feiten over een arm, kinderrijk gezin, en de moeilijkheden die dat met zich meebrengt met betrekking tot een godsdienstige opvoeding en de dagelijkse realiteit van werken en werkloosheid, armoede en welgesteldheid. Het wil zowel een stichtend lied zijn als ook sociaal-kritisch. Dit idee wordt door de zanger hernomen in het slot van het lied.

wat is de plicht van vader en van moeder

te zorgen voor hunne kinders vroeg en laat

zij zijn gesteld door god als de behoeders

schoon dat de zorg bij velen lastig gaat

 

een vader had de last van zeven kinderen

gebrek aan werk dat bracht hem in het lij

hij zag van tijd tot tijd zijn goed verminderen

zodat hij zocht om werk van ver en dichtbij

 

't was om zijn vrouw en kinderen te onderhouden

ging hij somwijlen drie vier uren wijd

met een goed gedacht en met het vast vertrouwen

op god zijn gratie en barmhartigheid

Juist dit voorbeeldige gedrag en deze positieve levenshouding worden de oorzaak van het drama dat zich gaat voltrekken. Het onrecht krijgt eerst een alledaagse, discriminerende vorm: de arme wordt buitengesloten:

de man bevond zich in kwade weer en winde

aan een gewest heel vreemd en onbekend

daar was geen barmhartigheid te vinden

des avonds op straat en zonder logement

 

al een afspanning aan de baan gevonden

vraagt te overnachten in een stal of schuur

de goede man werd spijtig weggezonden

wat valt den lagen stand veel mensen zuur

De tegenstelling met de welgestelden wordt aangescherpt als meteen daarna een rijke man bij de herberg arriveert:

een rijken koopman vraagt daar te logeren

hij werd ontvangen en zijn paard besteld

men liep om 't al te doen naar zijn begeren

de man die dacht wat doet toch dat geld

De arme man maakt er het beste van, denkt hij:

terwijl de koopman binnen kwam getreden

sloop zachtjes ook den man mee naar den stal

kroop onder de krib en rustte daar tevreden

zonder gedacht wat er gebeuren zal

Alsof we naar een film kijken, neemt de zanger ons nu mee van de stal naar de kamer van de koopman in de herberg

daar men de koopman moordde op zijn kamer

om het bezit diens geld en van zijn paard

sloeg men hem dood met enen zwaren hamer

ieder verschrikt al wie zijn lijk aanstaart

Nu wordt een belangrijk personage opgevoerd: de jongste bediende in de herberg. Tegelijk geeft de zanger zijn gehoor informatie over het misdadig verleden van de herbergier. Die koopt de jonge knecht om en geeft hem (en anderen) de opdracht het lijk van de koopman in de stal te begraven.

de jongste knecht die daar nog niet lang diende

en niets wist van zijn 's meesters moordenaard

stelt hem in staat hem door het geld te verblinden

om den koopman te delven onder d'aard

 

graaft in den stal waar niemand zal verklaren

en morgen stel ik u ter hand het geld

om voortaan hier nog beter mee te varen

hij was tevreden en ieder was kontent

Wat de toehoorders dan al verwachten, gebeurt ook: de slapende arme man wordt ontdekt:

het koopmans lijk na roven met veel lusten

werd in den stal getrokken als een beest

om bij meer andere lijken daar te rusten

vonden den man wat hen maakte bevreesd

Dit brengt de misdadigers op een idee. Eerst willen ze ook de slapende man doden, maar dan krijgen ze een ander idee: ze zetten de situatie zo in scène dat het zal lijken alsof hij de koopman vermoord heeft:

zij hielden raad hem niet te laten leven

maar zagen dat hij scheen in diepen rust

zo legden zij het dood lichaam daar neven

als ook het mes vol bloed naar hunnen lust

Om de arme man verdacht te maken stoppen ze kleding van de koopman in zijn 'zak', dat wil zeggen de reiszak die hij bij zich had. De arme man ontwaakt, maar durft niet te bewegen:

zij gingen toen des koopmans kleren steken

zijn kleren in den zak van dezen man

die schoon ontwaakt het minst niet durfde spreken

want met zijn leven was het dan gedaan

Het 'mes vol bloed' wordt nu nog toegelicht. De dode koopman wordt de 'keel doorsneden' om zijn bloed aan het mes te doen kleven. Dan geven de misdadigers de moord aan bij justitie.

zij hebben eerst des koopmans keel doorsneden

omdat het mes de moord zal wijzen aan

en namen toen een paar getuigen mede

en zijn terstonds naar het gerecht gegaan

De zanger maakt een sprong in de tijd met zijn vertelling. De arme man is gearresteerd en niemand gelooft hem. De bewijzen zijn overduidelijk: 'klaar betonen'. Hier pakt de zanger ook de tegenstelling arm-rijk weer op: 'slechte kleren aan' wil zeggen: een armoedzaaier:

toen het gerecht bevond door klaar betonen

dat dezen man een sluipmoord had begaan

wat wil een armen man zich al verschonen

die vreemd is en nog slechte kleren aan

De eerlijke arme verliest van de misdadige rijke:

hij wil de zaak door enen eed verklaren

maar de waard die werd geloofd als een deftig man

en hij gebonden als die moordenaar en

met veel verwijt den kerker in gedaan

 

de rechtbank gelooft den waard zijn valse eden

sprak het vonnis uit dat hij als moordenaar

het schandschavot tot doodstraf moest betreden

alhier tot spiegel in het openbaar

 

hier moest rechtvaardigheid voor valsheid zwichten

wie kan verdedigen den armen man

die overvallen was door valse getuigen

wat wordt er menig eed voor geld gedaan

Nu krijgt het lied het karakter van een smartlap. We zijn bij de executie. De galg hangt klaar. De arme man heeft nog een laatste wens: een toespraak tot zijn vrouw en kinderen. Daarin blijft hij trouw aan zijn idealen, zijn geloof en zijn oprechtheid. Van verbittering om al het voorgaande onrecht is geen sprake. Dit wordt zijn redding:

de droeve man verzocht eer hij gaat sterven

of zijn vrouw en kinderen op 't schavot

van hem nog een exempel zouden erven

als hij dan toch onschuldig sterven moet

 

't werd toegestaan zijn vrouw en kinderen kwamen

en knielden allen voor hunnen vader neer

vroegen den benedictie al tesamen

ach mijn kinderen gekreukt zij uwe eer

 

wilt steeds uw moeder onderdanig wezen

en zorgen dat ge in alles deugdzaam zijt

dan wordt gij hier door god en mens geprezen

en volgt uw vader in rechtvaardigheid

 

ofschoon ik vals en in schand van u moet sterven

en laten nu mijn vrouw en troost en lij

zal god mijn droeve ziel gewis verblijden

want de hemel weet dat ik onschuldig ben

 

de man beklaagde zijne vrouw en

kinderen en riep in tranen god om bijstand aan

ach lieve jezus wil mijn druk verminderen

moet ik onschuldig van deez' wereld gaan

Hij roept Maria aan:

o moeder gods gij zult het niet gedogen

dat mijne vrouw en kinderen in den nood

vol schaamte moeten een stukje brood gaan vragen

en zijn versmaad in mijn onschuldigen dood

En daarna zijn gezin:

adieu dan vrouw wil uwen druk verminderen

adieu dan kinderen 't is met mij gedaan

wilt leven in deugd en in de vrees des heren

vaarwel vaarwel ik moet het graf ingaan

Dan heeft de zanger weer een dramatische wending voor zijn gehoor in petto:

het jongste zoontje kluistert om zijne leden

al die het zagen barstten uit in traan

het kind riep lieve vader neem mij mede

laat mij met u ook naar den hemel gaan

En dat wordt een van de misdadigers te machtig: de jongste knecht, die ter plekke een bekentenis aflegt:

doch god vertroost altijd zijn ware vrienden

als deze man was op 't schavot geleid

daar komt den knecht die bij den moordenaar diende

hij riep houdt op, moord niet de onnozelheid

 

gaat naar die afspanning vangt ze daar te samen

en wilt ontslaan toch dezen armen bloed

de stal ligt vol van de vermoorde lichamen

het moordenaarshol ligt vol gestolen goed

En zo geschiedt:

men sluit de executie op 't gerechts verlangen

en 't onderzoek was als de knecht het zei

de waard werd met zijn moordenaars gevangen

de rechter bevond gelijk de knecht hem zei

 

de waard bekent dat vierendertig moorden

bedreven waren in zijn logement

dat geld en goed zijn hebzucht deed bekoren

dat werd gedeeld in zijne moordersbend

 

het gerecht deed dan hun euveldaden boeten

aan een galg naast elkander op een rij

dat kwam den armen man zijn lot verzachten

terwijl de knecht beloond werd en was vrij

De arme man wordt schadeloos gesteld

de vader kreeg een ambt voor heel zijn leven

en leefde zorgeloos met zijn vrouw en kind

zo ziet men als de nood is 't hoogst gestegen

vertrouwt op god wijl men daar redding vindt

En dan volgt de moraal:

wat kan de pracht of rijkdom hier toch baten

o vloekbaar geld voor u wordt veel gedaan

als men daarvoor het leven moet verlaten

volgt mijne raad en houdt de rechte baan