Prentbriefkaart met
de Erwtenman (ca. 1930) |
Schaarste
1941 – Piet
Heerkens
In de
oorlogsjaren waren zelfs de ingrediënten voor erwtensoep schaars.
de Tilburgse pater Piet Heerkens schreef daarover het gedicht ‘Aon den Erteman’,
waarin hij verwijst naar een van de sculpturen waarmee de Sint-Jan
in ’s-Hertogenbosch gesierd is. Deze ‘Erwtenman’ schopt een
pot met erwten van zich af: ‘Is dè naaw eten veur 'ne man/ die
zoveul geld verdiene kan?’ Nu het oorlogstijd is, mag hij dat
betreuren. Maar er is hoop:
't Is orlog,
- en den Erteman
slikt alles
wet ie mar krijge kan:
wè
waotersoep, wè-d-orlogsbrood,
mar zwaore
snert die krijgtie noot!
Toch is ie
et werd
en et komend
jaor
dan krijgt
ie weer snert,
goed stijf
en gaor! [De
Knorrie; Tilburg 1949]
|
Seizoensgebonden
gerecht
1970- Kis-ke
Erwtensoep is nog
steeds een gerecht dat bij voorkeur gegeten wordt in de herfst en de
winter. Dat koude en donkere deel van het jaar begon vroeger op de
kalender van de eenvoudige burger op 1 oktober, de feestdag van Sint-Bavo.
Vanaf die dag kon de weersgesteldheid ‘baomis’ (= afgeleid van 'Baaf(s)mis',
de mis op de heiligendag van Bavo) worden. Vandaar dat de volksdichter
Kis-ke in zijn vers ‘Baomis’ schreef:
Ge kruipt weer
achter de plattebuis
Mee kaorte in
oe haande
En snert of
peestaamp meej hasjee
Doen oe wir
waotertaande.
[Rooms
leven; 1970]
1981 - Wim van
Boxtel gebruikt de wisseling van eetgewoonte als beeld voor de wisseling
van het seizoen, en hij beziet het met weemoed als een teken dat de zomer
ook dit jaar weer voorbij is gegaan:
De snert,
die geurt van
verse prei.
Die heurt,
wir bij dees
jorgetij.
Wè gong,
de zomer rap
vurbij.
[Brabants
Bont 3, Goirle 1981]
Circa 1970 -
Lechim beschrijft erwtensoep voor maanden met een ‘R’ erin:
De R die is
wir in de maond
De zomer is
vergeete
Naa kunne we
wir wèrme snert
Of mossele
gaon eete.
[De
Tilburgse Koerier; ongedateerd; circa 1970]
1954
- Cees Robben
In
december 1954 organiseerden Tilburgse beeldend kunstenaars op de Heuvel
een 'Kunstklottermarkt' om het aankopen van kunstwerken als cadeau te
bevorderen. Cees Robben maakte er in 'Rooms Leven' deze prent van de week
van:
De desbetreffende
snert moet van goede kwaliteit zijn geweest, want ze werd volgens de krant
aangeleverd vanuit de keuken van Hotel Riche.
1990 (ca) Piet van
Beers
Deze Tilburgse
volksdichter heeft voor de overgang van warme naar koude dagen zelfs een
eigen woord bedacht, de 'Ertesoepdagen'. En wel in zijn gedicht:
Snert
(weer)
Ast
rèègent of miezert, of 't waait er es flink.
Dan
zègge ze: ‘Wè ist toch wir snèrtweer.’
Ik
haaw nie van rèègen èn òk nie van wènd.
Mar...van
èrtesoep hèb ik gin afkeer.
Ze
meuge van Novèmber tot 't ènde van Mèrt
me
iedere week daormee wèl plaoge.
Èn
't hoeft dan vur mèn,
gin
‘snèrtweer’ te zèèn.
Dan
zèn 't mar ‘Èrtesoepdaoge’.
Ons
Kee, mòkt ze klaor,
mee
praaj èn mee juin,
mee
peeje èn den hiel van 't vèèrke.
Meej
knolsèlder, reukworst
èn
ik weet nie wè nog.
Op
zo'n pötje, daor kunde gòn wèèrke.
Hoe dat afloopt?
Zie hieronder...
Vastenavond
1992 – Jan
Naaijkens
Op de laatste
avond van carnaval, de dinsdagavond, werd vroeger nog eenmaal flink
doorgegeten. De volgende ochtend was het immers Aswoensdag, het begin van
de veertigdaagse vastentijd. Ook snert stond op die dinsdagavond vaak op
het menu, ook in een nostalgische liedtekst van Jan Naaijkens:
Waor is d'n
Vaastenaovond
meej
worstebròòd en struif?
Pap,
òlliebolle, wafels,
en snert meej
hiel en klùif?
[Dè’s
Biks; Hilvarenbeek 1992]
Waarom
snert ‘snert’ heet?
In de
etymologische (woordverklarende) woordenboeken van het Nederlands is
altijd sprake van twee betekenissen van ‘snert’. De soep, zoals hier
besproken, en ook het eveneens zeer bekende woord voor alles wat
waardeloos is: ‘snars’. Het is opmerkelijk dat beide betekenissen dan
teruggevoerd worden op dezelfde oudere woordvormen. Bijvoorbeeld:
Snirt –
Oostfries – dunne soep & iets van weinig belang [Van Wijk 1912]
Sners –
Nederlands – pruttelen, zacht braden & iets gerings [Franck
1892]
Maar er is nog
iets.
Franck schrijft
dat ‘snirten’ ook de betekenis had van ‘een fijn, scherp geluid
maken, pruttelen, zacht braden enz.’
Het woordenboek
van De Vries (editie 1987) zegt dat ‘snerten’ in de Zaanstreek
voorkomt, en dat het daar gelijk is aan ‘snirten’:
door gaar
koken zacht worden van erwten (vandaar snert), maar Zuid-Nederlands
‘schrijnen, een scherp geluid geven’.
Wat was dat ‘scherp
geluid’? Wat was dat gepruttel?
Dat was de snirt,
de sners, of de snars. Franck:
[Snars] ook:
‘iets gerings, een vleug, een veest’
Van Wijk:
[Snert] stamt
ook, evenals snart, snurt, en dialectisch Nederlands [uit] snars,
veest, wind.
In de uitgave van
het etymologisch woordenboek van De Vries in 1987 wordt de taalkundige
stamboom van ‘snert’ en ‘snars’ bevestigd en samengevat:
Snert
- Fries snert 'erwtensoep', Oostfries snirt ‘erwtensoep’, dunne
soep, ‘iets van weinig belang’; maar [ook] snirt, snart, snurt,
dialectisch snars ‘veest’. Afleiding van ‘snerten’.
De veest, het
gepruttel, en soms een scherp geluid. Erwtensoep staat er blijkbaar al
eeuwenlang om bekend. Zoals op deze prent van Cees Robben, waarin het
werkwoord 'vozen' zijn afkomst van 'veesten' verraadt:
De Tilburgse
volksdichter Piet van Beers, afstammeling van Cees Robben en Lechim,
heeft meer dan eens aandacht besteed aan dit effect.
Bijvoorbeeld in:
JONGES
LÖSTER ES
‘Zèg
jonges, löster es nòr mèn.’
Zeej
de vrouw van Sjef Verbunt.
‘Ge
krèègt vandaog iets òp oe bòrd
waor
ge van stinke kunt.
Van
aovent gòn we meej zen ammol
fiste
op't Kedènt.
Want…
Hènk Verbunt verjaort vandaog
dieje
vrijgezèlle vènt.
Hij
valt hier aaltij òp de klèp
assie
bier is wiste drinke.
Hij
zit dan aanderhalf uur
te
rôoke èn te stinke.
Èn…
dörrom eete wij naa snèrt
èn
flink wè schòrseneere.
Dan
kunnen wij 'm ok ene keer
op
'n blaoskonzert trakteere.
Ge
hoeft, wè mèèn betrèft,allêen
oewen
ötlaot te gebrèùke.
Dan
zulle we Hènke ok une keer
'n
POEPIE laote rèùke.’
En ook in:
IK
LUS 't GELÈÈK
Dè
tèèd van Slaoj, die is vurbij
asset
stillekes Wènter wort.
Ik
hèb meej die kaaw, 't liefst van al
iets
steevigs op men bòrd.
We
eete êens per virtien daog
dan
stamp van Boeretòppe.
Daor
moete wèl, (vòlges Ons Keej )
gerukte
wòrst in stòppe.
De
week daornao, dan eete we
wir
Peestamp meej Hasjee.
As
ge er te veul van it, schètte
de
plaanke van de pleej....
Èn....wè,
gedòcht, van Bôonesoep
èn
lèkkere malse Snèrt.
Ge
blaost er èn ge stinkt er van
mar
.....dè ist mèn wèl wèrd.
Èn.....itte
wèl es Paaprika's....
meej
Kalfsgehakt gevuld.
Èn
Balkenbrei òf Bloedwòrst,
òf....èchten
Boerezult.
Èn
zèg naa nie.....dè lus ik nie.
Wès
dè naa vur gezèèk........
Schèpt
mèn bord vòl, tòt boove toe...
‘Ik
lus 't gelèèk.’
Ten slotte: de
afloop van het gedicht van Piet van Beers, zoals hierboven aangekondigd:
Ge
schèt èn ge blaost èn ge stinkt er wèl van
mar...
dè maag 'm de prèt toch nie drukke.
Ge
zèt dan 't raom of de deur op 'n spleet.
As
ge ötkèkt, dan zal dè wèl lukke.
SNERT
& TILBURGERS (& GOIRLESE)
| Peerke
Donders |
|
 |
Uit een
verslag van de brieven die de zalige Petrus Donders naar Tilburg
stuurde toen hij in 1839 de overtocht maakte van Nederland naar
Suriname:
In de eerste
weken [aan boord van het schip] kwamen vers vlees en verse groenten
op tafel, maar dat was na hoogstens twee weken voorbij. Dan bestond
de scheepskost uit grauwe erwten met pekelvlees, witte bonen met
spek, zuurkool met aardappelen en worst,
erwtensoep en stokvis.
[J.LF.
Dankelman CssR, Peerke Donders - Schering en inslag van zijn
leven; Hilversum 1982]
|
| Anton
Roothaert |
|
 |
Erwtensoep
is altijd, en misschien nog wel, een gerecht geweest dat ook bij
militairen ‘te velde’ geliefd was. Een citaat uit de roman De
vlam in de pan van de in Tilburg geboren schrijver Anton
Roothaert:
Er
is snert (…) Moord-snert met gala-kluiven en spek en pudding na.
[Utrecht
1942]
Bij die
gala-kluiven stel ik me bijzonder vette varkenspootjes voor.
|
| De
Siemer |
|
 |
Frans Siemer (1887-1966) was frater en leraar aan
het Sint Odulphuslyceum en docent aan de Katholieke Leergangen. Maar
ook een veelzijdig schrijver en kunstenaar, die zijn studenten graag
ontving in zijn huis, de Oliemeulen. Anton van Duinkerken, een van
Siemers studenten, beschrijft hem in Brabantse herinneringen. Over
de avonden, en nachten, die de Siemer in de Oliemeulen met zijn
studenten doorbracht, is een mooi lied geschreven. Waaruit dit
fragment over de Siemer:
hij
wist ons in de goeie tijd
door
’t Brabants land te voeren
op
het toneel kon hij de beste
regisseur
wel vloeren
en
als ge over fuiven praat
zie
’k hem de snert nog roeren
Rolf
Jansen; We hebben gezongen en niks gehad |
| Willy
van Rooy en VaBo & een hond |
|
Als ’n
schilderij van Van Gogh zaat hil de familie on de snert. ‘Vatte
soms ook 'n bordje mee?’ vroeg de boerin die meepassaant mee d’n
aachterkaant van d’r haand ’nen druppel van d’r neus veegde.
Ze holde enkele borden van de schaauw, die daor eigenlijk veur de
pronk stonde en ik kreeg ’ne rooi eerdewerkschotel.
Het smokte
redelijk, mar ’ne geweldige doghond zaat me mee bloed-deurlopen
oogen on te kijken en bij iederen hap die ik dee begon ie te gromme
en liet z’n lange taande zien.
‘Is ie
soms gevaorlijk’, vroeg ik.
‘Nee’,
zee d'n boer, ‘hij kan alleen nie goed velen dè gij uit z’ne
bak vret’.
'Brabantse
bonte kermis' door Willy van Rooy (Tontje) en Wim van Boxtel (Vabo).
Goirle,
mei 1993
|
| Willy
van Rooy |
|
|
Afijn...
Dientje gaaf aon hullie moeder 'n snelkookpan en toen Lodewijk alwir
kwaam schranse stond de snert al te grommen op 't fornuis. De taofel
wier gedekt mee ’t goei taofellaoke... servette mee ringen erom en
zelfs messeleggers... ’'n geschenk nog van de zilveren bruiloft.
Die wieren nou veur d’n irste keer gebruikt.
‘Heerlijk!’
riep Lodewijk, ‘k ruik ’t al... ruikt echt niet gek.’
‘Dè kan
nie,’ zee Dientje, ‘want dè is nou net ‘t bizondere van zo'n
pan... die wossemt nie uit.’
‘En toch
ruik ik ze,’ zee Lodewijk.
Moeder wier
ongerust en liep naor de keuken. Daor klonk ineens ’ne
wanhoopskreet...
Het was
verschrikkelijk.
Uit ’t
pepke (boven op de pan) waor eigenlijk d’n overdruk van de stoom
mot ontsnappe, spoot ’nen fontein ertesoep omhoog. De gruunen
derrie spoot tegen 't wit plafon en kletterde terug op 't fornuis en
de vloer.
Uit:
Schoon en lilluk - door: Willy van Rooy
(1983)
|
| Lechim |
Gewoon mar
eete...
‘Wè zumme
mèèrege wir is eete?’
Dès de
vraog van iederen dag
Vur
peestamp, snert of bruine boone
Gao’k
metêen al overstag.
Wir ’n
aander fist
’t Is wir
gewoon, gin trubbel mir
Mee al die
Hèllige-daogen
Ons Sjaan
hee’get niemir zó druk
Ge heurt ze
niemir klaoge.
We eete wir
fèn zuurkóólstaamp
Of snert mee
unnen hiel
De vrouwe
staon wir aon de waas
’t
Maansvolk aon d’re stiel.
De kiendjes
die zèn wir naor school
’t Is
ammol wir bij ’t aauwe
’t Is
vurlóópig wir gedaon
Mee ’t
vekaansie haauwe.
Mar jè,
oover ’n week of vèèf
Bruis’ed
wir ooveral
Dan zèmme
wir drie daoge vrij
Want dan is
’t Karneval
|
|
