CUBRA

INHOUD PIERRE VAN BEEK
HOME 

Pierre van Beek - Heemkunde-artikelen

 redactie: Ben van de Pol

 

Wie kent "De Graaf van Loon"?

Het Nieuwsblad van het Zuiden -zaterdag 3 augustus 1974

 

De 'Graaf van Loon' - archief Pierre van Beek

 

De Graaf van Luxemburg, die zijn hele geld had van tjoeke-tjoeke-tjoek... slaat bij menigeen misschien nog wel jeugdherinneringen wakker, maar wie kent er "De Graaf van Loon"? Wij ontdekten hem op een landkaart van de Topografische dienst toen we in de geest rondzwierven in het Nederlands-Belgische grensgebied ten zuiden van Borkel en Schaft. Het gaat hier om een grenssteen, die zich bevindt tussen de gietijzeren grenspalen 182 en 183. Grensstenen kennen we bij de vleet maar onder deze weten wij er geen enkele, die de eer geniet met een naam - laat staan zo'n deftige! - te worden aangeduid. Zoiets werkt fascinerend en daarom duurde het niet lang meer of wij stonden met deze "Graaf van Loon" oog in oog. Het betekende een kennismaking, die ons tegelijkertijd confronteerde met een in onze contreien volledig onbekend natuurgebied, dat bij uitstek tot het rijk van de stilte mag gerekend worden. Zo vingen we twee vliegen in één klap, genoeg om er iets meer over te vertellen. Maar hoe komt die grenssteen nu aan zijn uitzonderlijke naam? Dat is de vraag, die niet onbeantwoord mag blijven.

 

"De Graaf van Loon" houdt de herinnering levendig aan de meest noordelijke punt van het voormalige graafschap van die naam oftewel "Tlandt van Loen", dat o.a. het Belgische Limburg besloeg. We raken met dat graafschap diep in de Middeleeuwen verzeild. Rond de elfde eeuw regeerden de graven van Loon over een gebied ten zuiden van de Demer gelegen met het kasteel Loon als kern en het ten westen van de Maas liggende landschap Hocht. De graven van Loon legden in de elfde en twaalfde eeuw nogal wat expansiedrang aan de dag. Deze was er op gericht aangrenzende gebieden op verschillende haalbare manieren in bezit te krijgen. Één zo'n manier was een berekenende huwelijkspolitiek. Tevens slaagden zij er in voogdijrechten te verkrijgen op verschillende enclaves, die in bezit waren van kerkelijke instellingen, abdijen en kapittels. Macht en aanzien van de graven van Loon bereikten hun hoogtepunt rond 1200 maar in de veertiende en vijftiende eeuw speelden de graven nog steeds een rol. De abdij van Averbode kwam in 1134-1135 met de steun van de graven tot stand. Na 1232 was Hasselt de voornaamste stad uit hun gebied.

In het dorpje Brustem bij Leuven kunt ge thans, op een kunstmatige, beboste heuvel, nog de ruïne zien van een achtkantige toren van de burcht, welke de graaf van Loon in 1170 liet oprichten. Tussen haakjes - dat Brustem bezit ook 'n merkwaardige, folkloristische bedevaart met wonderputjes en de drie maagden van Brustem, de H.H. Bertila, Eutropia en Genoveva als middelpunt. Het hele jaar en bijzonder in mei is het daar druk.

 

Ingemetseld

Het gebied van het graafschap Loon boorde zich eertijds met een uitstekende punt in het huidige, Nederlandse territoir. Vlak bij het gehucht de Achterste Brug, waar de rivier de Dommel thans de Nederlandse grens overschrijdt. In het Dommeldal ligt hier een beemd Het Kuiperke genaamd en daarin "huist" de stenen "Graaf van Loon", iets ten zuidoosten van de kern van het gehucht. Hij laat zich niet gemakkelijk ontdekken, want hij zit verscholen tussen hoog opgaand loofhout en weelderig tierend onkruid aan de rand van een vrij brede maar ondiepe uitgedroogde sloot langs akkerland. Bovendien leidt de weg erheen over particulier terrein, waar echter geen "Verboden Toegang" staat. Een speurtocht naar "De Graaf van Loon" betekent een klein avontuur.

Ge wordt geconfronteerd met een grote wat vierkante zwerfkei zoals we die in onze Kempische gebieden ook aantreffen. Hij staat loodrecht ingemetseld in een cementen voetstuk, waar hij - naar schatting - een 80 cm bovenuit steekt. Zijn werkelijke lengte moet ongetwijfeld méér dan een meter zijn. Niet altijd heeft onze "Graaf" zo gekluisterd gezeten. Hij wijt dit aan een studentengrap, waarbij hij jaren geleden werd "ontvoerd". Herhaling daarvan zal zich nu niet meer zo gemakkelijk voordoen. Volgens een oude foto, die wij in handen kregen, lag de steen oorspronkelijk in schuine positie.

 

Zo'n schoorsteen

Een méér afgelegen gehucht als de Achterste Brug zult ge niet gemakkelijk ontdekken al vertoont ook dit zelfs duidelijk de tekenen van onze tijd. Oorspronkelijk bestond het uit zeven boerderijen, alle op de zon gebouwd. Enige van deze zijn reeds, of worden momenteel, gerestaureerd en verbouwd tot tweede woningen, waardoor aan karakter wordt ingeboet. Dit is o.a. het geval met een van de oudste boerderijen, die ge er onmiddellijk tussenuit pikt door haar bizarre, achtkantige schoorsteen, welke bij de restauratie gehandhaafd bleef. De laatste, oorspronkelijk Achterste Bruggenaar was zekere Aerts, die naar Borkel verhuisde.

Met krantepapier dichtgeplakte werelden bestaan niet meer maar bij de Achterste Brug krijgt ge toch wel het gevoel, dat dit gehucht eens tot die wereld heeft behoord. Dat heeft dan echter toch wel alleen betrekking op de eerste helft van onze eeuw en laatste helft van de negentiende.

 

Oude posthut

In de 18de en eerste helft van de 19de liep de postroute Breda-Maastricht over Schaft naar Achel, dwars door het Dommeldal en vlak langs "De Graaf van Loon". Daartoe was een dijk aangelegd door de reeds genoemde beemd Het Kuiperke. Noordwaarts ging deze weg naar Valkenswaard en over het westelijk deel van Aalst, langs het slot van Aalst over Gennep naar Eindhoven. Langs zo'n weg plachten posthutten te staan. De meeste hiervan zijn verdwenen omdat er mede door hun eenzame ligging in dorre heidestreken geen emplooi voor te vinden was. Tot de laatst overgebleven posthutten behoort de "boerderij" met de achthoekige schoorsteen aan de Achterste Brug. In de veertiger jaren van onze eeuw vertoonde de boerderij nog vele kenmerken van haar voormalige functie. Het behoeft wel geen betoog, dat in zo'n posthut herberg gehouden werd. Dat gold ook voor deze. De grootvader van een eigenaar van deze boerderij behoorde nog tot het gilde van de "haarteuten". Dat waren rondreizende handelaars in mensenhaar, die waarachtig niet bij de pappot bleven. Ons "boertje" reisde zelfs tot Frankfurt aan de Main!...

Dit volkje der teuten genoot in de 18de en 19de eeuw grote bekendheid. Zij kwamen vooral uit de Nederlandse en Belgische Kempen. Bekend zijn onze Kempische teuten, die in koperwerk handelden en hun waar tot in Denemarken brachten. Ze bleven soms drie tot vijf jaar weg van huis en haard. Windeieren legde die handel niet, wat men nog kan afleiden uit de "teutenhuizen", welke men in sommige dorpen der Kempen en in het museum van Bokrijk (België) aantreft.

 

Oerbodem

De Achterste Brug wordt wel beschouwd als de oudste nederzetting van Borkel. Archeologische vondsten en namen van landerijen zouden daar op wijzen. Men moet zich de omgeving dan voorstellen als "gemeyntgronden" van heide en bossen en tal van verspreide vennen! Zo zegt Van der Aa, dat er bv. te Borkel niet één huis stond vanwaar men niet met een bal op de hei kon gooien. Wat moet het dan wel niet aan de Achterste Brug geweest zijn.

Een deel van die gronden is in cultuur gebracht, maar daar bij de Achterste Brug ligt er ook nog een stuk bij zoals het uit Gods hand gevallen is. Ge vindt die woeste gronden rechts en links, zuidelijk van het gehucht, langs een naar Neerpelt leidende brede en in de hoge zomer stoffige zandweg, die een inzinking in het gebied vormt. Een deel van het woeste terrein is Nederlands, het andere Belgisch territoir. De landsgrens steekt de zandweg over bij de met vele kogelgaten doorboorde grenspaal nr. 184. Het is ook hier, dat een voor voetgangers vrij toegankelijk pad naar boven voert naar het mooiste deel van het gebied. Al spoedig kijkt ge vanaf een heuveltop op de sombere waterspiegel van het tussen rossen ingebedde Kraaiven. Meer zuidelijk daarvan stroomt de Dommel. Teruggekeerd op de zandweg en deze zuidwaarts vervolgend, kort voordat de weg de stenen Dommelbrug oversteekt, ligt een Nederlands-Belgisch heidegebied, dat zich kenmerkt door een woeste ongereptheid en dat langs de weg nog sporen van brand vertoont.

 

Reservaat

Ge zijt hier bij het als zodanig duidelijk aangegeven beschermde natuurgebied van de gemeente Neerpelt, dat in de ter plaatse aangebrachte verordening der gemeente "Grote Heide ten N.W. van de Dommel" genoemd wordt. Het terrein is op bepaalde wegen afgesloten van 14 februari tot 30 juni en derhalve opengesteld van 1 juli tot 14 februari. Rechtsaf leidt in zuidwestelijke richting een ruw heidepad naar grenspaal nr. 185, waar de grens een ietwat stompe hoek naar het noordwesten maakt. Opgesloten tussen dit pad en de Nederlandse grens mediteert het langgerekte Hageven, vergezeld van een paar kleinere satelliet-vennetjes. Westelijk hiervan strekt zich een wild, geaccidenteerd met wat laag loofhout en dennen beplant Nederlands gebied uit, dat de Franse naam van de Plateaux draagt.

Het hele complex van de Achterste Brug, dat we hier bespreken, wordt ten westen afgesloten door de grote weg Valkenswaard-Hasselt en aan de oostkant door de Dommel. Met het dun bevolkte achterland vormt deze situatie wellicht een verklaring voor de ongereptheid van deze uithoek aan de grens.

 

Voor eenlingen

Een toeristische aangelegenheid betreft het hier niet. Het gaat om een van die steeds schaarser wordende, onbekende paradijzen voor de individuele natuurzwerver, die zijn vreugden beleeft aan het beluisteren van de taal van de stilte, het gaan over ongerepte, oervaderlijke bodem, het geritsel van het heidekruid aan zijn voeten en aan een immense hemel met een stralende zon boven zijn hoofd. Zó vonden wij die Plateaux en dit deel van Neerpelts Grote Heide. Beschutting tegen die zon is er nauwelijks te vinden maar dat accentueert juist de eenzaamheid. De heel ver weg in het zuidwesten tegen de lucht afgetekende schoorstenen van de Lommelse zinkfabriek doen daaraan weinig afbreuk. En dit geldt gelukkig ook nog voor die schaarse auto van een inwoner van Neerpelt, die weet dat voor hem de kortste weg van zijn woonplaats naar Borkel en Schaft over de Achterste Brug gaat. Hoe lang zal hij nog eenling blijven? Zelfs deze vergeten lijkende hoek zou bedreigd worden door plannen voor de aanleg van een autoweg A24, die een nieuwe verbinding Eindhoven-Hoey moet vormen. Deze weg zou door dit natuurgebied geprojecteerd zijn. Inmiddels heeft een Belgische actiegroep uit Neerpelt hiertegen protest laten horen zonder daarbij tot heden de verhoopte weerklank te vinden. Afgezien van de schending van de natuur en de hoge kosten acht zij de weg ook overbodig daar hij parallel komt te lopen met de niet ver verwijderde, reeds bestaande weg Eindhoven-Hasselt.

 

Route

Het zal wel duidelijk zijn, dat de massarecreant aan de Achterste Brug en bij "De Graaf van Loon" niets te zoeken heeft. Hij kan er alleen teleurstelling opdoen. Mocht er echter een of andere enkeling nieuwsgierig zijn, iets voelen van de tinteling van het avontuur in het onbekende... dan hier een vingeraanwijzing:

Ge rijdt van Tilburg het best over Reusel, Bladel, Eersel naar Bergeyk. Daar staat ge voor de keus tussen twee mogelijkheden. De meest logische lijkt op het eerste gezicht vandaar direct over de Borkelse Dijk, langs het natuurgebied "Het Schut" (met picknickbank) naar Borkel te rijden en dan via het gehucht Voorste Brug naar de Achterste Brug. Weet dan dat ge bij deze keus zijt overgeleverd aan de marteling van een slingerende keiweg van de meest abominabele "kinderkopjes", die bovendien nog zeer ongelijk liggen. Met twee wielen over een berm rijden is er ook niet bij. De Achterste Brug ligt een half uur gaans van Borkel, maar over die keiweg lijkt het een stuk verder...

 

Betere keus

Wij geven de voorkeur aan de asfaltweg van Bergeyk, dwars door "De Maaij", die uitmondt op de grote weg Valkenswaard-Hasselt. Onderweg komt ge door voor recreanten opengestelde bossen met picknickgelegenheid en als bijzondere attractie daarin de in drie delen gesplitste vennen van de Pastoorsweijer. Ten zuidwesten van de Maaijweg, die tegenwoordig de modernere naam van Burgemeester Aartslaan blijkt te dragen, liggen ook uitgebreide bossen met daarin de viskwekerij van de Liskes. Alles bijeen een mooi aaneengesloten natuurgebied, dat aansluiting heeft aan het hierboven reeds vermelde "Het Schut". Aangekomen op de weg naar Hasselt ca. anderhalve kilometer noordoostwaarts richting Valkenswaard rijden. Bij kilometerpaal nr. 50, aan de rechterkant van de weg, leidt een brede, goed berijdbare zandweg nagenoeg lijnrecht naar de Achterste Brug. Ge kunt het gehucht niet meer missen.

Succes met uw avontuur!

 

Eersel - Achterste brug - archief Pierre van Beek

 

PIERRE VAN BEEK