Nieuwe Tilburgse Courant - zaterdag 8 september 1962

 

 

Ratten en muizen in de folklore

 

De hekserij kon het niet zonder muizen stellen

 

 

Ratten en muizen zijn voor de meeste mensen maar griezelige dieren. Wist u dat muizekeutels in vroeger tijden dienst deden als kiespijnwatjes, omdat men er geneeskracht aan toeschreef? Of dat dezelfde onfrisse produkten als haargroeimiddel werden aangeprezen? Hebt u ooit gehoord, dat men de anderdaagse koorts kan bezweren door een muis te vangen en die onder het bed te leggen? Dit zijn enkele wetenswaardigheden, die we hebben opgedaan toen in het Natuurhistorisch Museum te Tilburg destijds een ratten- en muizententoonstelling gehouden werd, die uniek was voor Nederland. Op de tentoonstelling kon men niet alleen een groot aantal opgezette ratten en muizen zien, die in samenwerking met de Plantenziektekundige Dienst waren bijeengebracht, maar ook een keurcollectie levende exemplaren, waarvan vooral de muskusrat en de beverrat vermeld mochten worden, die in een speciaal geconstrueerd vijvertje in de Museumtuin te zien waren. Hierover zou nog heel wat te vertellen zijn, doch we bepalen ons ditmaal tot andere gegevens.

Ratten en muizen doen in vele opzichten kwaad aan eigendommen en gewassen. Zij richten jaarlijks voor vijftig miljoen schade aan. Vandaar dat er soms grootscheepse acties tegen dit ongedierte worden ondernomen. Zo in de week van 14 tot 21 december 1957 toen in vele gemeenten de strijd werd aangebonden. Ieders medewerking was toen gevraagd en in de eerste plaats van de agrarische bevolking. Een paar ratten in huis of schuur kunnen er in een jaar honderden zijn. De bruine rat bijv. doodt niet alleen kuikens en biggen, maar zelfs volwassen kippen. Ze bevuilt de voedselvoorraden, eet er van, sleept ervan weg. Ze ondergraaft vloeren, knaagt zakken en leidingen stuk etc. En dan is die bruine rat ook nog bijzonder gevaarlijk, omdat zij besmettelijke ziekten overbrengt op mens en dier, zoals de ziekte van Weil (op de mens), mond- en klauwzeer, varkenspest (op het vee).

 

De rattenvanger van Hamelen

Wat de folklore betreft, is overbekend de sage van de Rattenvanger of liever Muizenvanger van Hamelen of Hamelin. Volgens middeleeuwse overlevering werd de stad Hamelen aan de Weser zodanig door muizen en ratten gekweld, dat het leven er ondraaglijk werd en een grote beloning werd uitgeloofd aan hem of haar, die de stad van deze knagers bevrijden zou. Een fluitspeler, in veelkleurige kleren, wilde het werk op zich nemen, en toen men de voorwaarden had vastgesteld, begon hij door de straten te spelen, zó dat al het ongedierte uit haar gaten gelokt werd, totdat zij een aaneengesloten stoet vormden. Er was iets in de melodie, dat de knaagdieren dwong mee te gaan, totdat eindelijk de Weser bereikt was en alle in zijn water verdronken.

Toen de knagers alle dood waren en er geen kans was, dat ze zouden terugkeren om hen te plagen, weigerden de mensen de beloning te betalen. Er waren er bij, die zeiden dat de fluitspeler maar moest laten zien wat hij kon. Hij hield hen bij hun woord, en enige ogenblikken later klonken de vreemde melodieën van de toverfluit opnieuw. Ditmaal waren het de kinderen, die in troepen uit de huizen kwamen en vrolijk de fluitspeler volgden. De burgers waren niet bij machte het treurspel te voorkomen, en toen zij als door toverkracht verlamd stonden, voerde de speelman de kinderen uit de stad naar de Koppelberg, een heuvel aan grenzen van de stad, die miraculeus openging en zich niet eerder weer sloot, dan toen het laatste kind buiten het gezicht was. Men heeft de kinderen nooit terug gezien. Zo vertelt het H.A. Guerber in zijn "Noorsche Mythen uit de Edda's en de Sagen".

 

Zinnebeeld van de ziel

Grimm zegt in "Deutsche Sagen": "Oorspronkelijk lokt de Rattenvanger van Hamelen door zijn toverachtig fluiten de als ratten voorgestelde kinderzielen achter zich en verdwijnt er mede in de Koppelberg." Op deze mythe kan ook hebben ingewerkt de sedert de 14de eeuw dramatische afbeeldingen van de dodendansen, waarin de muziekmakende Dood de hem ten prooi gevallen zielen al spelend en dansend voorafgaat. De demonische speelman lokt in de gedaante van ratten of muizen de zielen in zijn dodenrijk.

De muis toch verschijnt in de folklore als zinnebeeld der ziel, en algemeen geloofde men onder de Noorse volkeren, dat de ziel uit het lichaam ontsnapte in de gedaante van een (witte) muis, die uit de mond van een lijk kroop en wegliep, en die ook zou kruipen in en uit de mond van slapenden of van mensen in somnambule toestand.

In de heksenprocessen speelt de muis de akeligste rol, de eerste kunsten, die de heksen leren moesten, waren het muizenmaken. Daarom ook is de muis het dier, waarin duivelen, heksen en tovenaars zich gaarne veranderen. In de Walpurgisnacht vraagt Mephistoles dan ook aan Faust over muizen.