Om haar hoofd draagt ze een witte doek. Ze zit te lezen, en zo te zien heeft ze een restantje van de stof van haar hoofddoek gebruikt om een mooie vierkante doek te maken waarin zij haar boek kan leggen als zij leest. De stof die om de band is bevestigd, hangt als een sluier uit de boven- en onderkant van het boek, zodat je het gesloten boek in de stof kunt wikkelen.

Ik zag deze voorstelling op een schilderij van een vrouw, van wie ik aanneem dat zij Maria, de moeder Gods, voorstelt. Maria was een ijverige lezeres, dat wisten we al uit honderden schilderijen, maar hier kunnen we bovendien zien hoe zuinig zij op haar boek was. Want zij had, uiteraard, slechts één boek.

Komt dat vaker voor, een gebonden boek met uithangende doeken als extra bescherming? In mijn knipselarchief vind ik een reproduktie uit een catalogus, getiteld De maagd Maria in haar leeskabinet. De tekening is in inkt en krijt, en werd gemaakt in de school van Michael Wolgemut (1434-1519). In deze tekening is het niet helemaal duidelijk of de boekdoek een integraal deel uitmaakt van de band, of dat de lezeres één boekdoek heeft die zij steeds ter hand neemt zodra zij een boek gaat lezen.

Als Maria leest, dan doet zij dat in de schilderkunst meestal op het moment waarop de aartsengel Gabriël aan haar verschijnt om haar te "boodschappen", dat wil zeggen, te berichten dat zij is uitverkoren om de zoon van God te dragen en te baren. Dit is, zeg maar, het moment van bevruchting, en dergelijke schilderijen bevatten dan ook een aantal symbolen die daarnaar verwijzen: de adem van God als een stralenbundel - "het woord is vlees geworden" -, de lelie die de engel in de hand houdt (maagdelijkheid), en een duif, die de Heilige Geest voorstelt.

En het boek: als ware er naast de lelie geen beter symbool om uit te beelden dat Maria, ondanks haar jeugdige leeftijd, al een zeer vroom en net meisje was.

In een groot naslagwerk over motieven en zinnebeelden in de klassieke schilderkunst vond ik ongeveer honderd Maria boodschap-schilderijen. Een keur aan boekenkastjes, lezenaars, draaibare standaards, en bidstoelen is daarop te zien. Ligt het boek daar niet op, dan houdt Maria het in de hand of op haar schoot. Soms bladert zij nog als de engel al aan zijn verschijning is begonnen, dan weer zorgt een kussentje ervoor dat het boek extra zacht ligt. Je ziet het: zij leest graag, en is zeer zuinig op haar boeken; die dingen zijn al duur genoeg.

De boekdoek kom ik slechts op één schilderij tegen, toegeschreven aan Hugo van der Goes. Zelfs in de minuscule reproduktie kun je zien dat de boekband een uithangende doek heeft, en dat er bovendien aan een hoek een loodje of een zegel hangt. Stofomslag en bladwijzer aaneen?

We raadplegen nog wat andere boeken, en in een ervan vind ik nog twee boekdoeken, beide echter in handen van de heilige Agnes. Het mooist is het schilderij van de meester van het Bartholomeus-altaar. Aan alle vier de zijden van het opengeslagen boek hangt de stof van de rand af, als een weelderig gewaad voor het woord.

Dat kan niet alles zijn. Waar zoveel symboliek heerst, is een boek niet zomaar een boek. Dat het Agnes is die we met een dergelijk boek zien, zal komen doordat zij wordt vereenzelvigd met Jezus als "Het Lam Gods" (agnus = lam), en we zien dan ook vaak een mak lammetje op haar boek zitten.

Dat brengt me op de volgende gedachten. Maria, zo staat er in de Bijbel geschreven, wikkelde eerstgeborene in doeken, en de schilders van de middeleeuwen en Renaissance zullen gemeend hebben dat ook het boek in doeken gewikkeld kon worden. Want de evangelist Johannes schreef niet alleen dat in den beginne het woord was, maar ook dat het woord vlees was geworden. Op schilderijen van de boodschap aan Maria stelt het boek dus altijd het kind voor, en in enkele gevallen heeft de moeder het al in doeken gewikkeld om het te warmen.

Iets wereldser is de volgende duiding van boekdoeken: het is alsof het boek 'immaculatus' moet zijn, zoals Maria 'immaculata' was; alsof de lezer het woord "onbevlekt" ontvangt en vervolgens belast met de erfzonde van het lezen.